Różnica między przemocą a agresją

Aktualności

01.05.2009

Niebieska Linia 2/2009

Fragment książki wydanej przez Instytut Psychologii Zdrowia PTP Przemoc w rodzinie. Zapobieganie w świetle przepisów prawa".

Według słownika języka polskiego¹ przemoc to fizyczna przewaga wykorzystywana do celów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie; czyny bezprawne dokonane z użyciem siły, gwałt". Agresja jest w słowniku określona jako napastliwość, zaczepność".

Agresja i przemoc w języku potocznym to pojęcia bliskoznaczne, stąd w praktyce może być trudno je rozgraniczyć znaczeniowo; na gruncie naukowym są one jednak wyraźnie różnicowane. W psychologii pojęcie agresji" jest zastępowane czasami określeniem stosowanie przemocy" (T. Pilch 1995). Kryminologiczne, a tym bardziej prawnokarne rozumienie przemocy, nie pokrywa się z psychologicznym. Na gruncie kryminologii pojęcie przemocy często jest zamiennie używane z pojęciem agresji w jej ujęciu psychologicznym.

Krzysztof Krajewski wyróżnia dwa elementy konstytutywne terminu przemoc - specyficzny sposób działania oraz specyficzny skutek wywołany przez to działanie (J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski 2006). Na gruncie kryminologii przemoc to rzeczywiste użycie siły fizycznej wobec człowieka lub groźba jej użycia, jeśli zamiar sprawcy obejmuje spowodowanie szkód fizycznych w postaci śmierci lub uszkodzenia ciała, bez względu na to, czy działanie sprawcy stanowiło cel sam w sobie, czy też miało charakter instrumentalny" (J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski 2006). W piśmiennictwie przyjmowane jest też, że cel w jakim się stosuje przemoc lub agresję jest podstawą rozróżnienia tych pojęć. Przy przemocy cierpienie jest sposobem osiągania innego celu, na przykład wymuszenia zachowań pożądanych. Celem przemocy jest zniewolenie ofiary, wyeliminowanie jej suwerennych myśli i działań, podporządkowanie jej zadaniom i potrzebom sprawcy. Z kolei celem agresji jest zaszkodzenie ofierze, spowodowanie bólu fizycznego. To rozróżnienie jest oparte jedynie na wewnętrznych motywach sprawcy, które są trudne do uchwycenia.

W odniesieniu do aktów przemocy Browne i Howells wyróżniają jeszcze trzecie pojęcie - oprócz agresji (aggression) i przemocy (violence) - przemoc o charakterze przestępstwa (criminal violence). Według tych autorów, agresja to takie zachowania, których intencją jest sprawienie bólu lub uzyskanie przewagi nad innymi, przy czym zachowania te nie muszą koniecznie obejmować ataku fizycznego. Przemoc to zamierzone użycie siły fizycznej przeciw drugiej osobie, motywowane niekiedy złością i gniewem. Z kolei przemoc o charakterze przestępstwa to zabronione przez prawo wyrządzanie krzywdy innej osobie.

Agresja i jej rodzaje

Agresję w psychologii pojmuje się na dwa sposoby - w rozumieniu obiektywnym i subiektywnym. Podejście obiektywne koncentruje się na skutkach wywoływanych przez dane zachowanie, a subiektywne na stronie podmiotowej" osoby działającej (K. Browne, M. Herbert 1999).

Adam Fraczek wskazuje na wieloznaczność samego terminu agresja", jego różnąkonotację w zależności od tego, czy rozważamy źródła czy też następstwa zachowań agresywnych (J. Mazur 2002). Psychologowie społeczni definiują działanie agresywne jako zamierzone zachowanie, mające na celu spowodowanie cierpienia fizycznego lub psychicznego. W literaturze dokonano wielu podziałów tego pojęcia. David Sears (I. Pospiszyl 1994) dokonał klasyfikacji agresji dzieląc ją na agresję prospołeczną i antyspołeczną. Agresja prospołeczną to agresja reaktywna w obronie własnej i taka, która jest prawnie usankcjonowana (np. wymiar sprawiedliwości). Prospołeczny wymiar agresji obronnej nie polega na tym, że istnieją jakieś normy określające zasady jej stosowania, ale że jest ona tolerowana w pewnych szczególnych okolicznościach, pomimo istnienia norm przeciwnych. Do tego podziału Barbara Karolczak-Biernacka dodaje jeszcze agresję zadaniową, która służy do wykonania czynności jako jej warunek konieczny, oraz dla zrealizowania zadania (B. Karolczak-Biernacka 1996). Jadwiga Mazur ze względu na przedmiot postaw wyróżnia agresję skierowaną na innych ludzi, agresję skierowaną na zwierzęta i rośliny i autoagresję. Ze względu na sposób manifestowania wyróżnia agresję jawną i ukrytą. W skład agresji jawnej wchodzą agresja fizyczna, słowna, symboliczna i spontaniczna. Agresja ukryta (wyobrażeniowa) występuje w postaci marzeń o zemście, poniżeniu jednostki lub zniszczeniu jej własności (J. Mazur 2002). Erich Fromm dokonuje podziału agresji na biologicznie przystosowawczą niezłośliwą i biologicznie nieprzystosowawczą, czyli złośliwą (E. Fromm 1998). Z kolei Elliot Aron-son rozróżnia agresję instrumentalną i wrogą (hostile aggression). Agresja wroga wynika z uczucia gniewu i ma naceluzadanie bólu lub spowodowanie obrażeń fizycznych. W przypadku agresji instrumentalnej również występuje zamiar wyrządzenia krzywdy drugiej osobie, lecz służy to jako środek do osiągnięcia celu innego niż zadanie bólu (E. Aronson 2005).

Problemy w definiowaniu przemocy w rodzinie

Obserwując próby zdefiniowania pojęcia przemoc" w piśmiennictwie można zauważyć, że wyjaśnienie tego terminu jest szczególnie problematyczne. Wynika to głównie z faktu, że aby zastosować określoną definicję w praktyce, powinna być ona odpowiednio precyzyjna, zarazem jednak definicja zbyt precyzyjna wyklucza pewne zachowania z katalogu przemoc".

Jako przykład definicji niedookreślonej można podać definicję Gila, który określa przemoc jako działania i warunki, które hamują spontaniczny rozwój wrodzonych, potencjalnych możliwości oraz naturalne dążenie do samorealizacji (K. Browne, M. Herbert 1999). Tego rodzaju definicja obejmuje swym zakresem wszystko, co przeszkadza w realizacji pragnień i działań i z tego względu nie jest możliwe jej zastosowanie w praktyce.

Przykładem definicji, która również się nie nadaje do stosowania ze względu na tym razem zbyt wąskie podeście do problemu, może być definicja przytoczona przez S. Herzberger, ujmująca przemoc wobec dziecka, którą autorka określa mianem krzywdzenia", jako zamierzone użycie siły po to, aby zranić dziecko lub wyrządzić mu szkodę" (S. Herzberger 2002). Ta definicja nie bierze pod uwagę przemocy psychicznej ani zaniechania.

Jak istotne jest definiowanie przemocy świadczą konsekwencje stosowania różnych definicji, które skutkują niejednolitymi rozmiarami zjawiska Zgodnie z badaniami Weis, stosując różne definicje, możemy uzyskać dane wskazujące, że od 1% do 30% dzieci w Stanach Zjednoczonych cierpi z powodu przemocy (S. Herzberger 2002).

Autorzy zwykle przy definiowaniu przemocy biorą pod uwagę rodzaj zachowania, intencje sprawcy oraz skutki, jakie zachowanie sprawcy wywołuje.

Przykłady definicji odwołujących się do zachowania sprawcy przytacza Irena Pospiszyl (1994). Według Henry'ego Kempe, współtwórcy pojęcia syndromu dziecka maltretowanego, przemoc ogranicza się jedynie do aktów fizycznego krzywdzenia. Podobną definicję, ale już bardziej rozbudowaną o więcej rodzajów zachowań przedstawiło amerykańskie Centrum Pomocy Dzieciom Krzywdzonym i Zaniedbywanym (National Centre on Child Abuse and Neglect). Za przemoc jest uznawane fizyczne lub umysłowe działanie na szkodę, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie lub maltretowanie dziecka poniżej 18. roku życia przez osobę odpowiedzialną za pomyślny jego rozwój oraz działania, które stanowią zagrożenie dla jego rozwoju" (K. Kmiecik-Baran 1999). Definicji można zarzucić, że nie bierze pod uwagę zaniechania jako przejawu przemocy oraz niejasno określa desygnaty pojęcia osoba odpowiedzialna". Archer i Browne ujmują przemoc w znaczeniu, w jakim to określenie jest powszechnie używane - przemoc to posługiwanie się silą fizyczną w celu uszkodzenia albo zniszczenia osób czy własności" (K. Browne, M. Herbert 1999). Zdaniem J. Rudniańskiego (1996) przemoc opisuje relację między ludźmi polegającą na użyciu przeważającej siły" (J. Rudniański 1996). Do definicji kwalifikowanej w oparciu o kryterium zachowania sprawcy można zaliczyć także ujęcie przemocy zaproponowane przez Strattona. Według tego autora przemoc zachodzi, gdy jakaśosoba odnosisię do drugiej w sposób niezgodny z wymaganiami relacji, która je łączy" (E. Bielawska-Batorowicz, L. Golińska 1997). Definicja ta, podobnie jak cytowana wcześniej definicja Gila, jest zbyt ogólna. Odnosi się do różnych form przemocy i obejmuje różnorodne typy relacji. Definicje odwołujące się do zachowania sprawcy nie biorą pod uwagę konsekwencji ponoszonych przez ofiarę, wywołanych przez to zachowanie. Takie samo zachowanie może wywoływać inne konsekwencje u różnych ofiar.

Przykładem formułowania przemocy w oparciu o kryterium intencji sprawcy jest definicja zaproponowana przez Gellesa i Cornella - przemoc to akt przeprowadzony z zamiarem spowodowania cierpienia fizycznego czy krzywdy innej osoby albo postrzegany jako wiedziony taką intencją" (K. Browne, M. Herbert 1999). Wadą definiowania w oparciu o kryterium intencji sprawcy jest fakt, że stopień motywacji sprawcy jest jednak trudny, a czasem wręcz niemożliwy do ustalenia.

Do definicji odwołujących się do skutków, jakie przemoc wywołuje, należy definicja J. Kądzieli. Autor definiuje przemoc jako takie wywieranie wpływu na ludzi, w którego wyniku ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy niż potencjalny poziom tego rozwoju" (I. Pospiszyl 1994). Użycie zwrotu wywieranie wpływu" jest zbyt ogólne i nieprecyzyjne. Irena Pospiszyl w sformułowanej przez siebie definicji wylicza typy skutków przemocy. Mianem przemocy określa ona wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji". Wanda Sztander (1999) przemocą nazywa takie działania, które niezależnie od formy, upośledzają ostatecznie moc kogoś, kto jest obiektem. Taki też jest cel przemocy, czyniącej z człowieka istotę bezwolną".

Intencja sprawcy wyrządzenia krzywdy jest, według Strausa, częścią większości definicji przemocy wobec współmałżonka, więc te definicje koncentrują się głównie na rodzajach zachowań (S. Herzberger 2002). Warto podkreślić, że wobec dziecka standardy społeczne dopuszczają pewne drobne formy przemocy, które wobec współmałżonka nie są już akceptowane. Według Garbarino krzywdzenie dziecka jest zjawiskiem określonym społecznie, są to akty zaniechania lub czyny, które zgodnie z przyjętymi w danej społeczności wartościami i opinią ekspertów są niewłaściwe i prowadzą do uszkodzeń" (S. Herzberger 2002). Adam Fraczek zaproponował rozpatrywanie zjawiska przemocy w oparciu o zasadność w świetle norm społecznych, wyróżniając tym samym przemoc akceptowaną społecznie i niedopuszczalną (I. Pospiszyl 1994). Należy się przychylić do stanowiska, że definiowanie przemocy powinno być powiązane z normami postępowania, zwyczajowo przyjętymi w konkretnym społeczeństwie.

Właśnie w oparciu o normy społeczne polskie sądy rozstrzygają, czy dane zachowanie spełnia znamiona przestępstwa określonego w artykule 207 kodeksu karnego (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn.zm.). Znamię znęca się" należy interpretować nie tylko w oparciu o subiektywne odczucie pokrzywdzonego, ale również o hipotetyczne odczucie wzorcowego obywatela, tzn. człowieka o właściwym stopniu socjalizacji i wrażliwego na krzywdę drugiej osoby - (...) o przyjęciu znęcania się rozstrzygają więc społecznie akceptowane wartości wyrażające się w normach etycznych i kulturowych" (M. Szewczyk 2006).

W polskim prawie zachowania składające się na przemoc w rodzinie są kwalifikowane zazwyczaj w oparciu o artykuł 207 k.k. Penalizuje on znęcanie się nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny. Zgodnie z nim znęcanie może obejmować przemoc fizyczną, psychiczną i zaniedbanie (znęcanie popełnione przez zaniechanie). Zaniechanie może być przypisane sprawcy jedynie, gdy jest gwarantem", tzn. gdy ma obowiązek podjęcia pewnych czynności w stosunku do ofiary. Taki obowiązek mają rodzice względem dzieci i niekiedy małżonkowie wobec siebie.

Do przemocy seksualnej w rodzinie odnosi się art. 197 k.k. (zgwałcenie), art. 200 k.k. (obcowanie płciowe z małoletnim poniżej 15. roku życia), art. 201 k.k. (kazirodztwo), art. 204 k.k. (stręczycielstwo i sutenerstwo) oraz art. 191 k.k. (zmuszenie).

M. S.

Przypisy

¹ Słownik Języka Polskiego PWN, oprać. E. Soból, Warszawa 2006.

BIBLIOGRAFIA

Aronson E., Człowiek - istota społeczna, Warszawa 2005.

Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Gdańsk 2006.

Bielawska-Batorowicz E., Golińska L., Przemoc w rodzinie [w:] Wobec przemocy pod red. D. Kubackiej-Jasieckiej i A. Lipowskiej-Teutsch, Kraków 1997.

Browne K., Herbert M., Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999.

Fromm E., Anatomia ludzkiej destrukcyjności, Poznań 1998.

Herzberger S., Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, Warszawa 2002.

Howells J. C., Brown A. W., Family Diagnosis, International Universities Press, Madison, CT, 1986.

Karolczak-Biernacka B., Ocena pojęcia przemocy [w:] Przemoc w życiu codziennym, pod red. B. Hołysta, Warszawa 1996.

Kmiecik-Baran K., Przemoc wobec dzieci - diagnoza i interwencja [w:] Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, red. Papież J., Płukis A., Toruń 1998.

Mazur J., Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002.

Pilch T., Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagrożenia ładu społecznego [w:] Pedagogika społeczna, pod red. T. Pilcha i I. Lepalczyk, Warszawa 1995.

Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994.

Rudniański J., Klasyfikacja, źródła i ocena przemocy w stosunkach międzyludzkich [w:] Przemoc w życiu codziennym, pod red. B. Hołysta, Warszawa 1996.

Sztander W., Na czym polega pomaganie ofiarom przemocy, Niebieska Linia", nr 5/99.

Szewczyk M., Komentarz do art. 207 Kodeksu karnego [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. A. Zoila, Zakamycze 2006.