Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia"
Instytutu Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego
Przemoc w rodzinie jest przestępstwem i nic jej nie usprawiedliwia!
Tu znajdziesz informacje gdzie i na jaką pomoc możesz liczyć... więcej »
Jeśli jesteś świadkiem przemocy lub chcesz jej przeciwdziałać np. jako wolontariusz, tu znajdziesz materiały edukacyjne i dalszą informację... więcej »
Dla profesjonalistów przygotowaliśmy niezbędne informacje dotyczące systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz bogatą ofertę szkoleniową... więcej »
Zrozumieć dzieci, które krzywdzą innych
W artykule zostaną przedstawione problemy prowadzące do rozwoju wzorców zachowań opartych na stosowaniu przemocy u dzieci wychowujących się w rodzinie dotkniętej przemocą lub zaniedbaniem.
Czego „uczy się” dziecko, które wychowuje się w rodzinie dotkniętej przemocą?
W rodzinie, w której występuje przemoc, nie istnieje taka wartość jak szacunek do drugiego człowieka. Sprawca przemocy poprzez swoje zachowania nie okazuje go ani swojej ofierze, ani pozostałym domownikom. Przemoc w doświadczeniu dziecka jest poniżeniem, upokorzeniem, uprzedmiotowieniem relacji z innym człowiekiem. Jeśli jego doświadczeniem staje się bicie czy obelgi, uczy się, że takie zachowania są możliwe. Tym samym nabiera przekonania, że można krzywdzić, źle traktować, nie szanować innych, słabszych ludzi. Przekonanie to zaczyna mu towarzyszyć także w innych niż domowe, relacjach społecznych. Kiedy na swojej drodze napotyka inne dziecko, które jest słabsze, bardziej wrażliwe, w jakikolwiek sposób różniące się od innych dzieci albo w sytuacjach, kiedy nie potrafi innymi metodami osiągnąć tego, czego chce, automatycznie może zacząć stosować zachowania o charakterze przemocy rówieśniczej.
Jedną z najważniejszych umiejętności społecznych, jakich musi nauczyć się każde dziecko, jest rozwiązywanie konfliktów. Sprawca przemocy agresję stosuje nie tylko do sprawowania kontroli nad innymi, ale także do rozwiązywania sytuacji spornych, które w efekcie i tak stają się formą tej
kontroli. Kiedy pojawia się różnica zdań, nie ma miejsca na wysłuchanie racji drugiej strony ani na wypracowanie kompromisu, ponieważ sprawca nie jest zainteresowany porozumieniem. Jego potrzebą jest potwierdzenie i udowodnienie swojej racji. Dziecko, które albo samo doświadcza przemocy, albo obserwuje działania sprawcy wobec innych domowników uczy się, że sytuacje sporne prowadzą do eskalacji napięcia w relacji i w konsekwencji do wybuchu agresji – słownej lub fizycznej (albo obu jej form). Nie ma możliwości, aby nauczyć się rozmowy z drugim człowiekiem, kiedy czuje się gniew. Jedyne rozwiązanie to uzyskanie nad nim przewagi. Dziecko obserwuje także, iż z takiej sytuacji sprawca zawsze wychodzi obronną ręką. Jego ofiara czuje się słabsza, gorsza. Dzieci, które zaczynają identyfikować się z rolą sprawcy przemocy nabierają przekonania, że jeśli chce się dobrze czuć, trzeba wygrać. Nie chodzi o kompromis, rozmowę, negocjacje, tylko o to, aby wygrać, pokonać drugą osobę, sprawić, żeby to ona źle się poczuła. Bycie osobą pokonaną oznacza bycie słabym. Jeśli dziecko ma szansę uniknąć takiego dyskomfortu psychicznego poprzez użycie przewagi wobec innego dziecka, posunie się do zachowań podobnych do tych, które stosuje sprawca przemocy, będący jednocześnie rodzicem, czyli wzorem zachowania się w różnych sytuacjach.
Zachowaniom o charakterze przemocy zawsze towarzyszy wysokie natężenie emocji. Jednym z podstawowych mechanizmów tworzących przemoc w rodzinie jest jej cykliczność. Powtarzalność zachowań sprawcy wpisana jest w trzy fazy, cykle przemocy, z których pierwszy to narastanie napięcia. Oznacza ono, że w miarę upływu czasu atmosfera domowa staje się coraz bardziej napięta, robi się coraz bardziej niespokojnie, wszyscy odczuwają coraz większy niepokój i lęk, że znów dojdzie do wybuchu agresji. Kiedy do niego dochodzi, a jest to tylko kwestią czasu, następuje eskalacja napięcia. Poziom natężenia odczuwanych emocji takich, jak strach ofiar oraz wściekłość sprawcy jest bardzo wysoki, dużo wyższy niż przeciętnie w relacjach międzyludzkich. Powtarzalność cyklów przemocy oznacza, że taka huśtawka emocjonalna staje się udziałem wszystkich osób w rodzinie. Dziecko także doświadcza jej więc nieustannie. W jakimś sensie przyzwyczaja się do podwyższonego poziomu pobudzenia emocjonalnego. Kiedy w środowisku rówieśniczym poziom emocji jest przeciętny, nie osiąga ekstremum porównywalnego z atmosferą domu rodzinnego, nie czuje się ono pewnie. Nie ma zbyt wielu doświadczeń w przebywaniu z innymi w atmosferze spokoju i wzajemnego poszanowania. W praktyce oznacza to, że niektóre dzieci odczuwając stale napięcie emocjonalne na skutek przemocy w rodzinie zwykłe, codzienne sytuacje zaczynają postrzegać jako nudne. Nie potrafią znaleźć sobie aktywności, która je zainteresuje, bo wszystko oceniają jako mało atrakcyjne, pozbawione sensu. Nieświadomie zaczynają dążyć do tego, aby sprowokować sytuację, która pozwoli na poczucie tej znajomej atmosfery napięcia emocjonalnego, którą na co dzień mają w domu rodzinnym. Często więc prowokują inne dzieci do zachowań nieprawidłowych, czasem same stają się inicjatorami łamania zasad obowiązujących w grupie. Celem tych zachowań jest pobudzenie emocji, spowodowanie, żeby „coś się działo”.
Osobą, na której skupia się uwaga domowników jest sprawca przemocy. Z jednej strony zarówno rodzic niekrzywdzący, jak i dzieci rezonują z jego emocjami i zachowaniem. Nie sposób nie zauważyć, że ktoś bije lub słownie poniża. Nie sposób nie czuć napięcia emocjonalnego. Nie sposób udawać, że wszystko jest w porządku, choć wiele osób dotkniętych przemocą w rodzinie tak właśnie funkcjonuje – jakby nic się nie stało. Jednakże zawsze w dłuższej perspektywie czasu zachowania sprawcy o charakterze przemocy zaczynają wywoływać różne problemy, których nie da się dłużej nie zauważać. Z drugiej strony osoba stosująca przemoc skoncentrowana jest na sobie. Zainteresowana realizowaniem własnych potrzeb. Mająca przekonanie o słuszności jedynie swoich racji. Wykazująca brak empatii, wrażliwości, uważności na to, co czują i co myślą pozostali domownicy. Zagłębianie się w problemy innych, chęć ich zrozumienia nie mają racji bytu. Taki jest wzorzec zachowań, który przedstawia dziecku osoba stosująca przemoc – rodzic, co jednocześnie stanowi wzorzec wszystkich relacji społecznych. Dziecko ma przykład, w jaki sposób można koncentrować uwagę innych osób na sobie, jak wywierać na nie wpływ, a także uczy się, że w relacji inny człowiek z definicji jest mniej ważny niż ja.
Sprawca przemocy w rodzinie nie bierze odpowiedzialności za swoje zachowanie. Zawsze obarcza nią innych – partnerkę/ partnera, dzieci. Gdyby wziął odpowiedzialność, musiałby przestać stosować przemoc, a najczęściej nie ma takiej motywacji. Uważa, że kocha swoich bliskich i nigdy nie skrzywdziłby ich, a jeżeli czasem zachowa się źle, to jest to wina zmęczenia albo tego, że inni – dziecko, partnerka – do tego doprowadzili. Dla wychowujących się w takiej rodzinie dzieci, które uczą się brać odpowiedzialność za swoje zachowanie, powstaje łatwe wyjście, które polega na tym, że oto w domu jest ktoś, kto nie musi brać odpowiedzialności. W związku z tym dziecko zaczyna myśleć i wierzyć w to, że ono także nie musi jej ponosić. W relacjach rówieśniczych zaczyna więc zachowywać się w taki sposób, że całą odpowiedzialność przypisuje drugiemu dziecku. Nie buduje swojego doświadczenia w zakresie dzielenia jej, przeżywania związanych z tym nieprzyjemnych uczuć, takich jak: żal, wstyd i w konsekwencji nie potrafi, a czasem świadomie nie chce uznać swojego wkładu w daną społeczną sytuację problemową. Niezależnie, czy dziecko wejdzie w konflikt, czy będzie prowokować, nękać słabszych, całą odpowiedzialnością obarcza otoczenie zewnętrzne – inne dziecko, los.
Konsekwencje sięgania po zachowania agresywne wobec innych
Dzieci sięgające po zachowania agresywne często wchodzą w rolę sprawcy przemocy rówieśniczej. Swoim zachowaniem wywołują niechęć i strach innych dzieci. W związku z tym nie doświadczają relacji opartych na wzajemnym szacunku i współpracy, tylko na nierównowadze sił i wykorzystywaniu słabych stron innych. Dzieci agresywne budują relacje powierzchowne. W gruncie rzeczy doświadczają ogromnej samotności, przebywając w towarzystwie innych. Ich świat społecznych doświadczeń jest ubogi i pozbawiony zrozumienia, wsparcia oraz możliwości czerpania z zasobów społecznych całej grupy, w jakiej przebywają.
Dziecko agresywne, które stwarza problemy natury wychowawczej w grupie bardzo łatwo może stać się kozłem ofiarnym. Zarówno inne dzieci, jak i nauczyciele czy wychowawcy zwracają na nie szczególną uwagę. Jego problematyczne zachowanie powoduje, że często jest obiektem nagan, upomnień, kar i z czasem – jako takie „niegrzeczne” – zaczyna być postrzegane przez środowisko szkolne. Z biegiem czasu zachodzi mechanizm przypisywania winy właśnie temu dziecku – szczególnie w sytuacjach niewyjaśnionych, kiedy nie ma dowodów poświadczających winę kogoś innego. Taka sytuacja rodzi w dziecku poczucie niesprawiedliwości i wzmaga postrzeganie otoczenia jako wrogiego dziecku, nieprzychylnego, opresyjnego.
Jeżeli dojdzie do przyklejenia dziecku etykiety, np.: „niegrzeczny”, „łobuz”, „nic dobrego”, oznacza to, że bardzo trudno będzie mu otrzymywać pochwały i nagrody, nawet jeśli na nie zasłuży. W związku z tym zachowanie agresywne zaczyna być tym, co daje mu sposobność skupienia wokół siebie uwagi innych osób. Doświadcza tego, że gdy zachowa się agresywnie wobec innego dziecka, spotka go wprawdzie konsekwencja, ale jednocześnie przez jakiś czas będzie w centrum uwagi, której w innych sytuacjach nie dostaje. Tak utwierdza się w przekonaniu, że zachowywanie się w sposób agresywny jest mu potrzebne. Wpływ środowiska rodzinnego, w którym istnieje przemoc na rozwój dziecka okazuje się więc być bardzo duży. Przyczynia się do utrwalania nieprawidłowych wzorców zachowań, które mogą być powielane w otoczeniu rówieśniczym. Związek ten wydaje się kluczowy dla rozumienia sytuacji psychologicznej dzieci, które jako sprawcy przemocy rówieśniczej spotykają się z adekwatnymi reakcjami nauczycieli, pedagogów i terapeutów. Warto mieć na uwadze nie tylko skutki wywołane tym, że przekraczają one ogólnie obowiązujące granice współżycia społecznego, ale także problemy, z którymi borykają się we własnej rodzinie, opisane w tym artykule.
- Rode D. (2010), Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
- Bowlby J. (1988), A secure base: Clinical applications of attachment theory. Routledge, Londyn.
-
Aktualności »
Pomoc w słuchawce, czyli Poradnia telefoniczna „Niebieskiej Linii”
2021-01-12Poradnia Telefoniczna „Niebieskiej Linii”, mimo że nie zastąpi osobistego kontaktu ze specjalistą, stanowi pierwszy krok w pr…
-
Akcje, konferencje, kampanie »
Ruszyła akcja 16 Dni Przeciw Przemocy ze względu na Płeć
2020-11-2516 Dni Przeciwdziałania Przemocy wobec Kobiet& o międzynarodowa kampania organizowana już od 1991 roku przez Women's Global L…
-
Badania i raporty »
Dbałość o prawa człowieka wciąż stanowi wyzwanie
2020-04-26Dunja Mijatović, komisarz ds. Praw człowieka Rady Europy, opublikowała swoje roczne sprawozdanie z działalności za 201…