Izolacja sprawcy przemocy od ofiary a kodeks postępowania karnego

Aktualności

31.12.2009

Niebieska Linia 6/2009

Jednym z kluczowych problemów w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie jest zapewnienie ochrony i bezpieczeństwa osobie doświadczającej przemocy poprzez izolację sprawcy od ofiary na jak najwcześniejszym etapie postępowania karnego lub niezależnie od tego, czy postępowanie zostało wszczęte. Projekty nowelizacji ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, nad którymi trwają obecnie prace w Sejmie, tj. rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (druk nr 1698) oraz poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz o zmianie niektórych innych ustaw (druk nr 1789), przewidują pewne zmiany w tym zakresie. W Sejmie już wcześniej rozpoczęto prace nad rządowym projektem ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy -Kodeks karny wykonawczy, ustawy -Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (druk nr 1394).

Dozór policji i inne ograniczenia swobody

W ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie brak jest przepisu, który umożliwiałby izolację sprawcy przemocy od ofiary bez względu na to, czy postępowanie zostało wszczęte, zaś jedynym przepisem, który odnosi się do etapu postępowania przygotowawczego jest art. 14, regulujący tzw. warunkowy dozór policji. Stosownie do art. 14 ust. 1, jeżeli zachodzą przesłanki dla zastosowania tymczasowego aresztowania wobec oskarżonego o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny, sąd może zamiast tymczasowego aresztowania zastosować dozór policji, pod warunkiem, że oskarżony opuści lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym w wyznaczonym przez sąd terminie i określi miejsce pobytu. Warunkowy dozór policji stosowany jest zamiast tymczasowego aresztowania w przypadku, gdy zachodzą przesłanki do zastosowania tego izolacyjnego środka zapobiegawczego, pod warunkiem, że oskarżony opuści lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym i określi miejsce pobytu. Zgodnie z art. 14 ust. 2 jednym z ograniczeń swobody oskarżonego, w przypadku zastosowania art. 14 ust. 1, może być obowiązek powstrzymywania się od kontaktów z pokrzywdzonym w określony sposób.

Warunkowy dozór policji stanowi pewną modyfikację dozoru uregulowanego w art. 275 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku - Kodeks postępowania karnego. Zgodnie z art. 275 par. 1 k.p.k. tytułem środka zapobiegawczego można oddać oskarżonego pod dozór policji, a oskarżonego żołnierza - pod dozór przełożonego wojskowego, zaś stosownie do par. 2 oddany pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora. Obowiązek ten może polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawiadamianiu go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, a także na innych ograniczeniach jego swobody, niezbędnych do wykonywania dozoru.

Dozór policji (lub przełożonego wojskowego), uregulowany w art. 275 k.p.k., jest więc jednym ze środków zapobiegawczych o charakterze nieizolacyjnym. Osoba oddana pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora, wśród których może znaleźć się zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu, obowiązek zgłaszania się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, obowiązek zawiadamiania go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, a także inne ograniczenia swobody oskarżonego, niezbędne do wykonywania dozoru. Należy wspomnieć, że w praktyce dozór jest najczęściej stosowanym nieizolacyjnym środkiem zapobiegawczym.

Brak jest więc w art. 275 k.p.k. wyraźnych i jednoznacznych regulacji dotyczących zakazu kontaktów lub zbliżania się, istotnego w sprawach dotyczących przemocy w rodzinie.

W doktrynie od dawna wskazywano jednak, że inne ograniczenia swobody" oddanego pod dozór policji, o których mowa w art. 275 par. 2 in fine k.p.k., mogą polegać na zakazie kontaktowania się lub zbliżania się przez oskarżonego do określonych osób. Na stosowanie takiego ograniczenia w ramach art. 275 kodeksu pozwala wykładnia wyrażenia inne ograniczenia swobody niezbędne do wykonywania dozoru", zawartego w art. 275 par. 2 i stworzony w ten sposób przykładowy, otwarty katalog ograniczeń, które prokurator lub sąd może nałożyć na oskarżonego. Za możliwością orzekania na podstawie powyższego artykułu o zakazie zbliżania się sprawcy do ofiary opowiadał się również minister sprawiedliwości, podkreślając, że wynika ona z właściwej interpretacji tego przepisu. Warto wskazać, że prezesi sądów zapytani przez Ministerstwo Sprawiedliwości o stosowanie art. 14 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie zwracali uwagę, że środki przewidziane w tym artykule sądy stosują niekiedy na podstawie art. 275 par. 2 k.p.k.

Liczba przypadków stosowania innych ograniczeń swobody" oskarżonego, o których mowa w art. 275 k.p.k., nie jest jednak duża, co tłumaczy się brakiem wyraźnego unormowania tego rodzaju ograniczeń w ustawie procesowej. Skoro więc prokuratorzy nie korzystają z możliwości, które daje art. 275 w zakresie orzeczenia zakazu kontaktów oskarżonego z pokrzywdzonym, w doktrynie wskazywano na potrzebę wyraźnego zawarcia w przepisach tej możliwości (choć taka regulacja prowadziłaby do kazuistyki, wymaga tego bowiem potrzeba edukacji, podniesienia kultury prawnej i promowania praktyki, której inaczej nie można wyegzekwować). Proponowano w tym celu nowelizację art. 275 par. 2 k.p.k. poprzez zawarcie w nim dodatkowych ograniczeń polegających expressis verbis na zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami oraz na obowiązku opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

Postulatom tym wyszedł naprzeciw rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (druk nr 1394), przekazany do Sejmu w listopadzie 2008 roku, obejmujący zmianę art. 275 Kodeksu postępowania karnego.

Po pierwsze, projekt przewiduje zmianę art. 275 par. 2 k.p.k. poprzez zawarcie w katalogu ograniczeń, które mogą zostać nałożone na oskarżonego, wyraźnego sformułowania dotyczącego zakazu kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami oraz zakazu przebywania w określonych miejscach. W ten sposób, jak w uzasadnieniu do projektu piszą jego twórcy, modyfikacja brzmienia przepisu pozwoli na wykluczenie jakichkolwiek wątpliwości co do dopuszczalności zastosowania tego rodzaju ograniczeń przy dozorze, prowadząc do podniesienia funkcjonalności i zapobiegawczego waloru tego środka.

Po drugie, do art. 275 k.p.k. dodawany jest nowy przepis, par. 3, który dokonuje włączenia do k.p.k. instytucji tzw. warunkowego dozoru policji, uregulowanej, jak wspomniano wcześniej, w art. 14 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Warto wspomnieć, że przepis art. 14 ustawy krytykowano w szczególności ze względu na fakt, że przepis ten nie został zawarty w k.p.k., a w przepisach merytorycznych ustawy, co stanowiło przejaw dezintegracji systemu prawa karnego oraz naruszenia zasad techniki legislacyjnej. Stosownie do projektowanego art. 275 par. 3, jeżeli zachodzą przesłanki zastosowania tymczasowego aresztowania wobec oskarżonego o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej na szkodę osoby najbliższej albo innej osoby zamieszkującej wspólnie ze sprawcą, zamiast tymczasowego aresztowania można zastosować dozór, pod warunkiem, że oskarżony w wyznaczonym terminie opuści lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym oraz określi miejsce swojego pobytu.

Przebieg dozoru

Projekt przewiduje ponadto dodanie do art. 275 k.p.k. par. 4 i 5 normujących etap sprawowania dozoru. W przypadku dozoru sprawowanego przez policję, możliwe będzie wzywanie oskarżonego do stawiennictwa w jednostce organizacyjnej policji w określonym terminie, w celu uzyskania od niego informacji koniecznych dla ustalenia, czy stosuje się do wymagań nałożonych w postanowieniu o zastosowaniu dozoru. Oddany pod dozór policji, stosownie do art. 275 par. 4, zobowiązany będzie do stawiania się we wskazanej jednostce organizacyjnej policji z dokumentem stwierdzającym tożsamość, wykonywania poleceń mających na celu dokumentowanie przebiegu dozoru oraz udzielania informacji koniecznych dla ustalenia, czy stosuje się on do wymagań nałożonych w postanowieniu sądu lub prokuratora. Jak piszą projektodawcy, wprowadzenie takiej możliwości ma istotny walor zwłaszcza w odniesieniu do tych przypadków zastosowania dozoru policji, które nie obejmują obowiązku zgłaszania się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, lecz inne spośród obowiązków określonych w art. 275 par. 2 k.p.k. Z kolei projektowany przepis art. 275 par. 5 wprowadza wymóg niezwłocznego zawiadamiania sądu lub prokuratora, który wydał postanowienie o zastosowaniu dozoru, przez organ dozorujący, o niestosowaniu się oddanego pod dozór do wymagań zawartych w postanowieniu. Realizacja tego obowiązku ma pozwolić na szybkie reagowanie przez organ będący dysponentem postępowania, na mogącą godzić w prawidłowy jego bieg sytuację nieefektywności stosowanego dozoru.

Przedstawione regulacje zawarte w projekcie spotkały się z pozytywną oceną ekspertów Biura Analiz Sejmowych. 5 listopada 2009 r. Sejm przyjął ustawę, a następnie przekazał ją do podpisu Prezydenta RP. Ustawa został ogłoszona w Dz.U. Nr 206, poz. 1589 z dnia 7 grudnia 2009 r. Projektodawcy założyli, że wejdzie w życie po upływie sześciu miesięcy od dnia ogłoszenia.

S. S.

BIBLIOGRAFIA

Kosonoga J. (2006), Inne ograniczenia swobody niezbędne do wykonywania dozoru Policji, Prokuratura i Prawo" nr 4.

Kosonoga J. (2008), Dozór Policji jako środek zapobiegawczy w polskim procesie karnym, Warszawa.

Opinie Biura Analiz Sejmowych o rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy -Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 1394).

Płatek M. (2005), Prawnoporównawcze aspekty projektu ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, Studia Iuridica, t. 44.

Spurek S. (2008), Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Komentarz, Warszawa.

Stefański R. A. (2006), Warunkowy dozór Policji - nowy środek zapobiegawczy, Państwo i Prawo" nr 6.