Mężczyzna w roli ojca

Niebieska Linia nr 6 / 2007

Badania pokazują, że role ojcowskie częściej podejmują i realizują mężczyźni, którzy mają predyspozycje do introwersji.

Literatura psychologiczna i obserwacje wyraźnie pokazują odrębność, ale i zarazem komplementarność roli ojca i matki (Fromm, 1971). Udowadniają, że miłość ojcowska jest miłością warunkową. Ojciec obdarza dziecko miłością wtedy, kiedy sprosta ono jego wymaganiom.

Ojciec jest dla dziecka modelem, który dostarcza wzorców osobowych i oczekuje od dziecka zachowań społecznie aprobowanych (por. Pecyna, 2000). Stawia mu wymagania i kocha w nim te cechy, które wskazują, że będzie ono w przyszłości zdolne pokonywać trudności życiowe i będzie człowiekiem mężnym, szlachetnym itd. (Witczak, 1987).

Miłość ojcowską charakteryzują takie cechy, jak: warunkowość, wymagalność, krytycyzm. Pierwsza z nich polega na spełnianiu przez dziecko określonych wymagań, aby zasłużyć na miłość ojca. Ojciec nie kocha dziecka tak jak matka za to, że jest jego dzieckiem, ale dlatego, że spełnia jego oczekiwania i jest mu posłuszne. W momencie gdy dziecko spełnia wymagania stawiane mu przez ojca, rozwija się wobec niego uczucie ojcowskie.

Krytycyzm, poprzez który ojciec jednoznacznie ocenia zachowanie swojego dziecka, klasyfikując je albo jako dobre, albo jako złe, sprawia, że stosuje on wobec jego zachowań kary i nagrody (Witczak 1987). Realizacja zadań przez ojca to wyraz troski o dobry rozwój dziecka. A celem ma być odpowiednie przygotowanie go do życia w społeczeństwie. Ojciec, który dobrze wypełnia swoją funkcję w rodzinie, daje dziecku oparcie i poczucie stabilności, co przyczynia się z kolei do powstania pozytywnych więzi pomiędzy nimi. Słaba więź emocjonalna dziecka z ojcem jest często przyczyną nasilenia się lęku, który ma wpływ na powstawanie różnych zaburzeń.

Wzorzec ojca odgrywa ważną rolę w kształtowaniu się stosunku dziecka do siebie samego i innych. Relacja ojca z synem jest istotna również ze względu na zachodzący proces identyfikacji. Wolicki (1981) podkreśla wagę obecności ojca, który pozostaje reprezentantem norm, wzorem męskości i ról męskich. Ojciec udziela moralnego poparcia i wzmacnia autorytet matki u dzieci.

Zaborowski (1969) wskazuje, że na wzorcu osobowości ojca kształtuje się i modeluje osobowość syna. Ojciec słaby psychicznie nie jest w stanie stwarzać odpowiednich warunków do zaspakajania potrzeb psychicznych, w tym bezpieczeństwa, poczucia wartości, pozytywnej samooceny.

Na czym polega bycie ojcem?

Pomimo różnic pomiędzy miłością macierzyńską a ojcowską, konieczne jest uczestnictwo ojca w procesie wychowywania dzieci. W żadnym wypadku nie może być on zastąpiony przez matkę. Ojciec nie może być tylko obecny w rodzinie, nie może tylko statystować przy wychowaniu dziecka. Powinien być kompetentnym i aktywnym wychowawcą (Witczak, 1987).

Można przytoczyć kilka cech dobrego ojca według kolejności wskazanej przez samych mężczyzn (Trawińska, 1977, za: Witczak, 1987): 1) interesowanie się dziećmi, cierpliwość w organizowaniu czasu wolnego, rozmowy; 2) dbałość o warunki bytowe, spełnianie obowiązków zabezpieczających (bytowo-społecznych); 3) wyrozumiałość, tolerancyjność wynikająca z umiejętności nawiązywania kontaktów, pomoc w kłopotach; 4) obdarzanie dziecka miłością, ciepłem rodzinnym, serdecznością; 5) umiejętność egzekwowania powinności; 6) autorytet, pewna surowość, dystans, nie wykluczające koleżeńskiego stosunku do dziecka; 7) przyjaźń, koleżeńskie stosunki między rodzicami a dziećmi; 8) troska o wykształcenie dzieci i o ich awans życiowy.

Zaprezentowany układ cech jest efektem czynników osobowości wzajemnie ze sobą korelujących. Z powyższego zestawienia widać, że mężczyźni mają dobre rozeznanie w swoich powinnościach i działaniach na rzecz dziecka. Wskazana potrzeba obdarzenia dziecka miłością i serdecznością jest dość wysoko ulokowana. Wynika z tego, że dawny autorytarny model ojca zmienia się w kierunku modelu liberalnego, w którym nawiązuje się z dzieckiem bliskie i ciepłe kontakty. Zanika również dawny rygorystyczny podział na ojca wymierzającego sprawiedliwość i matkę utulającą dziecko. Obecnie na równi z matką stawia się ojca, mężczyźni angażują się w emocjonalny nurt życia. Całkowicie nowym elementem ojcostwa są próby podejmowania przez mężczyzn wszystkich czynności opiekuńczo-wychowawczych w stosunku do dziecka podczas nieobecności matki (Witczak, 1987).

We współczesnej rodzinie ojciec ma swoje powinności, ale przydziela mu się także pewne zadania (Braun-Gałkowska, 1987, za: Kielar, 1993):

• Ojciec jest opiekunem rodziny - chodzi tu o opiekę materialną, a także moralną, żona oczekuje od niego miłości i zrozumienia, pomocy w wychowywaniu dzieci, natomiast dla dzieci jest on przewodnikiem.
• Ojciec integruje dom rodzinny swą silną, szczerą i oddaną miłością. Powinien zapewnić domownikom poczucie spokoju, bezpieczeństwa i miłości.
• Ojciec jest duchową ostoją rodziny i jej prawodawcą. Jest także ustawodawcą, który swą postawą reprezentuje: prawość, uczciwość, cierpliwość, odwagę, pilność i praktyczną użyteczność.

Obowiązków ojca wobec dzieci nie może przejąć matka. Częstym błędem popełnianym przez ojców jest zbyt późne włączanie się w rozwój intelektualny dziecka, a to skutkuje brakiem kontaktu między nimi. Aby dziecko miało możliwość wejścia w świat moralny i rzeczywisty, musi to być świat dwupłciowy. Dlatego też bycie ojcem - to umożliwienie dziecku określenia swojej płci, roli w życiu, co w późniejszym okresie decyduje o możliwości stworzenia szczęśliwego małżeństwa bądź życia samotnego, ale bez kompleksów i w poczuciu zaakceptowania siebie (Kielar, 1993).

Założenie, problemy i hipotezy badawcze

Źródłem inspiracji do podjęcia badań nad zagadnieniem podejmowania roli ojcowskiej przez mężczyzn była obserwacja ojców w codzienności. Obok nich dostrzegamy także osoby, które zachowują stan wolny, pomimo upływającego czasu. Istotne jest więc wyjaśnienie, jakie są determinanty podejmowania i realizowania przez mężczyzn roli ojców. Czy może to być efektem osobowościowych predyspozycji?

Podejmowanie roli ojcowskiej stwarza dla mężczyzny możliwości działania i rozwoju. Aby to czynić musi posiadać wewnętrzne predyspozycje do wyzwalania aktywności. W tym kontekście ważna jest przejawiana płeć psychologiczna przez badanych mężczyzn oraz ich wrodzone skłonności osobowościowe. To, jak jednostka ujmuje świat, jakie są jej postawy wobec siebie i innych, oczekiwania i preferencje, podejmowane role rodzicielskie zależy od sposobu ukształtowania struktur osobowościowych. Dzięki nim jednostka dokonuje selekcji napływających informacji z zewnątrz (Tomaszewski, 1998), podejmując lub nie wyzwania życiowe.

Oprócz wyróżnionych czynników warto podkreślić znaczenie także innych, takich jak: akceptacja zaistniałej sytuacji rodzinnej, suma doświadczeń z dzieciństwa, tradycje kulturowe oraz efekty nauczania. Wydaje się jednak, że niewiele uwagi poświęca się predyspozycjom osobowościowym mężczyzn podejmujących trud bycia ojcem. Zagadnienie to stosunkowo słabo jest poznane w literaturze, a jeżeli można znaleźć wyniki badań, to najczęściej ilustrują one zachodzące relacje pomiędzy matką a dzieckiem. Niewielu autorów za przedmiot swoich badań obrało specyfikę funkcjonowania mężczyzny w roli ojca. W świetle powyższego widoczna staje się potrzeba badań nietkniętych rejonów empirycznych. Sformułowane powyżej teoretyczne uzasadnienie podjętej problematyki można przedstawić za pomocą następującego schematu.

Schemat 1. Zależności zachodzące pomiędzy wybranymi aspektami osobowości a podejmowaniem i realizacją roli rodzicielskiej (oprac. własne)

Wybrane   aspekty   osobowości  

Główne problemy sprowadzono do poszukiwania odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

1. Które z wyróżnionych aspektów osobowości częściej generują realizację roli ojcowskiej w analizowanych grupach badawczych?
2. Czy są podobieństwa bądź różnice w zakresie zmiennych osobowościowych pomiędzy badanymi mężczyznami, a jeżeli tak, czy są istotne statystycznie?

Z kolei hipotezy można sprowadzić do następujących oczekiwań:

1. Mężczyźni o typie ekstrawertywnym i ambiwertywnym częściej podejmują role ojcowskie aniżeli mężczyźni o typie introwertywnym.
2. Mężczyźni z odczuwaną kobiecością częściej podejmują i realizują rolę ojcowską aniżeli badani z ukształtowanym schematem męskości.

Potwierdzenia bądź odrzucenia postawionych hipotez badawczych poszukiwano przy zastosowaniu Inwentarza do Oceny Płci Psychologicznej A. Kuczyńskiej (1992) oraz Inwentarza Osobowości H.J. Eysencka (H.J. Eysenck Personality Inventory) w tłumaczeniu W. Sanockiego (1981).

Za wskaźnik kobiecości i męskości oraz typ płci psychicznej reprezentowany przez badanych przyjęto sumę punktów otrzymanych w Skali Kobiecości i sumę punktów w Skali Męskości. Skale te określają poziom natężenia stosunku wobec siebie i innych oraz pozwalają na wyróżnienie czterech typów płci psychologicznej. Są to: męski mężczyzna, kobiecy mężczyzna, androgyniczny oraz typ nieokreślony seksualnie. Natomiast za wyróżniony typ osobowości przyjęto sumę punktów pozyskanych w Inwentarzu Osobowości H.J. Eysencka.

Owe wskaźniki charakteryzują wyraziście wybrane aspekty osobowości i mogą stanowić predyktory podejmowania i realizowania roli rodzicielskiej przez badanych mężczyzn.

Grupa badanych

Badaniami objęto 90 mężczyzn w przedziale wiekowym 25-45 lat, w tym 60 ojców wychowujących dzieci oraz 30 mężczyzn stanu wolnego, którzy nie byli w związkach małżeńskich i nie posiadali dzieci.

Dane dotyczące badanych respondentów pozwalają scharakteryzować ich w aspekcie wieku, wykształcenia, miejsca zamieszkania, pracy oraz posiadania dzieci. Badania przeprowadzono na terenie województwa śląskiego i byłego częstochowskiego.

TABELA 1. Zmienne osobowe i demograficzne charakteryzujące badanych mężczyzn

Lp.

Charakteryzowane zmienne badanych mężczyzn

Ogółem (N=90)

MD (N=60)

MW (N=30)

l.w.

%

l.w.

%

l.w.

%

1.

Wiek badanych:

• 25-35 r.ż.
• 36-46 r.ż.
• więcej

46 34 10

51,1 37,7 11,2

18 32 10

30,0 53,3 16,7

28 02 00

93,3 06,7 00

2.

Wykształcenie:

• podstawowe
• średnie
• wyższe

06 57 27

06,7 63,3 30,0

04 36 20

06,7 60,0 33,3

02 21 07

06,7 70,0 23,3

  3.

Miejsce zamieszkania:

• wieś
• małe miasto
• duże miasto

10 19 61

11,2 21,1 67,7

08 15 37

13,3 25,0 61,7

02 04 24

06,7 13,3 80,0

4.

Liczba posiadanych dzieci:

• jedno
• dwoje
• troje i więcej

28 23 09

46,7 38,3 15,0

28 23 09

46,7 38,3 15,0

00 00 00

00 00 00

5.

Posiadający pracę:

• tak
• nie

72 18

80,0 20,0

46 14

76,7 23,3

26 04

86,7 13,3

Legenda skrótów: MD - mężczyzna - ojciec wychowujący dziecko; MW - mężczyzna pozostający w stanie wolnym.

W dobranej losowo populacji mężczyzn badana grupa była ujednolicona pod względem analizowanych parametrów, poza zmienną wieku, gdzie reprezentanci grupy ojców (MD) w 10% mieli więcej niż 46 lat. Natomiast w grupie mężczyzn wolnych (MW) dominowali badani w przedziale 25-35 lat.

Wyniki badań

Wyniki badań zmierzają do zilustrowania dominującego typu osobowości badanych oraz typu płci psychicznej reprezentowanej przez mężczyzn pozostających w stanie wolnym bądź realizujących się w roli ojcowskiej. Pozwoli to na sformułowanie odpowiedzi na problem badawczy, sprowadzający się do poszukiwania zmiennych osobowościowych generujących podejmowanie roli ojcowskiej.

TABELA 2. Typ osobowości reprezentowany przez badanych mężczyzn

 

Lp.

 

 Typ osobowości

Ogółem (N=90)

MD (N=60)

MW (N=30)

Wartość  ?2 i istotność

l.w.

%

l.w.

%

l.w.

%

1.

 Ekstrawertycy

59

65,5

34

56,7

25

83,3

6,30

0,01

2.

 Introwertycy

13

14,5

13

21,7

00

00,0

0,00

n.i.

3.

 Ambiwertycy

18

20,0

13

21,6

05

16,7

0,31

n.i.

Dane przedstawione w tabeli 2. ilustrują procentowe dominowanie wyróżnionych typów osobowości wśród respondentów. W grupie ojców wyraźnie ujawniają się mężczyźni o typie introwertywnym, zaś wśród mężczyzn, którzy nie byli ojcami - typ ekstrawertywny. Uzyskana wartość testu chi kwadrat pokazuje wymiar ekstrawersji jako istotnie różniący badanych mężczyzn w zakresie podejmowania roli rodzicielskiej. Drugą analizowaną zmienną był typ płci psychicznej.

 TABELA 3. Typ płci psychicznej prezentowany przez badanych mężczyzn

 

Lp.

 

Typ płci psychicznej

Ogółem (N=90)

MD (N=60)

MW (N=30)

Wartość  ?2 i istotność

l.w.

%

l.w.

%

l.w.

%

1.

Męski mężczyzna (MM)

09

10,0

07

11,7

02

06,7

0,55

n.i.

2.

Kobiecy mężczyzna (KM)

30

33,4

20

33,3

10

33,3

0,00

n.i.

3.

Nieokreślony seksualnie (NS)

22

24,4

19

31,7

03

10,0

5,08

0,02

4.

Mężczyzna androgyniczny (AG)

29

32,2

14

23,3

15

50,0

6,51

0,01

Dane zaprezentowane w tabeli 3. pokazują rozkład typów płci psychicznej reprezentowanych przez badanych. Warto podkreślić, że wśród wszystkich respondentów dominował typ KM oraz AG, których opis koncentruje uwagę na dostrzeganiu we własnym obrazie wysokiego natężenia cech przynależnych do kobiecości, w drugim typie także i do męskości. Z zakresu cech kobiecości warte podkreślenia są: wrażliwość, w tym wrażliwość na potrzeby innych, troskliwość, zdolność do poświęceń, uczuciowość oraz gospodarność. Na skalę męskości składały się m.in. takie cechy, jak: dominacja, rywalizacja, arogancja, pewność siebie, otwartość na świat zdarzeń zewnętrznych oraz samowystarczalność. Najmniej było badanych o wyraźnie ukształtowanym schemacie męskości, tj. męski mężczyzna (MM).

Wskaźniki przedstawione w tabeli 3. dokumentują różnice istotne statystycznie pomiędzy badanymi mężczyznami. Wynika z nich, że typ płci psychicznej - nieokreślony seksualnie, istotnie częściej generuje podejmowanie i realizowanie roli ojcowskiej przez mężczyzn. To może sugerować, że mężczyźni reprezentujący ten typ ujawniają niższy poziom dominacji, rywalizacji, częściej z niższą samooceną. Natomiast badani mężczyźni wolni, charakteryzujący się androgynią, skłonni są do wyrażania postaw prospołecznych, ujawniający wyższy poziom socjalizacji.

Interpretacja wyników

Całość badań ukierunkowana była na poszukiwanie różnic oraz podobieństw w zakresie wybranych aspektów osobowościowych pomiędzy badanymi mężczyznami, którzy byli lub nie ojcami. Określenie "wybrane aspekty osobowości" obejmowało zakres dwóch zmiennych, to są typy osobowości rozumiane jako wrodzone jej cechy, sprowadzające się do ekstrawertyzmu, introwertyzmu oraz ambiwertyzmu. Druga zmienna dotyczyła typu płci psychicznej, w obrębie której wyróżniono jej cztery rodzaje: męski mężczyzna, kobiecy mężczyzna, nieokreślony seksualnie oraz mężczyzna androgyniczny.

Zgodnie z przyjętym paradygmatem badań uznano, że działania jednostki zależą od czynników tkwiących w jej osobowości, które rozumiane są jako pewne predyspozycje generujące podejmowanie i realizowanie roli ojcowskiej przez badanych mężczyzn. Uznano, że wskaźnikami owych predyspozycji będą typy osobowości oraz typy płci psychicznej reprezentowane przez badanych.

W myśl tych założeń postawiono hipotezę, że mężczyźni podejmujący role ojcowskie, częściej dostrzegają w sobie cechy, które tworzą typ ekstrawertywny oraz typ ambiwertywny. Mężczyźni ci byli otwarci na ludzi i świat zewnętrzny, podejmowali ryzyko i byli optymistycznie nastawieni wobec rzeczywistości.

Badania zweryfikowały powyższe założenia i pokazały, że role ojcowskie częściej podejmują i realizują mężczyźni z predyspozycją do introwersji (poważne podejście do życia, lojalność wobec innych oraz sumienne wywiązywanie się z przyjętych na siebie zobowiązań).

Typ ekstrawertywny wyraźnie dominuje wśród mężczyzn nie podejmujących roli rodzicielskiej. Cechy specyficzne dla tego typu, takie jak: kierowanie się chwilowym impulsem, towarzyskość, skłonność do reakcji agresywnych czy utrata kontroli panowania nad sobą, predysponują do prowadzenia życia bez zobowiązań.

W badaniach podjęto analizę drugiego czynnika związanego z płciowością - typ płci psychicznej mężczyzn. W przyjętych hipotezach oczekiwano, że badani, którzy odczuwają wyższe natężenie kobiecości przekładającej się na typy kobiecy mężczyzna oraz nieokreślony seksualnie częściej realizują role ojcowskie aniżeli badani z ukształtowanym schematem męskości.

Dane zawarte w tabelach jednoznacznie wskazuje, że w grupie mężczyzn posiadających dzieci dominowali ojcowie o typach kobiecy mężczyzna i nieokreślony seksualnie, z kolei mężczyźni wolni częściej przejawiają typ androgyniczny - o wysokim natężeniu cech męskości i kobiecości we własnym obrazie. Cechy płciowości u ojców wyraźnie predysponują ich do pełnienia i realizowania roli rodzicielskiej, przejawiającej się chęcią wykonywania zadań uchodzących za nietypowe dla mężczyzn.

Przedstawiony materiał empiryczny bardziej stawia hipotezy, niż je rozwiązuje. Pokazuje jednak pewne tendencje w podejmowaniu i realizowaniu trudów wychowawczych przez mężczyzn. Literatura psychologiczna pełna jest wyników badań perspektywy macierzyńskiej, nieliczne dotyczą ojcowskiej. Przedstawione badania choć w niewielkim stopniu mogą uzupełnić istniejącą lukę. E. N.

Tekst został zaprezentowany podczas VIII Międzynarodowego Sympozjum Naukowego Rodzina na początku III tysiąclecia i jej problematyka, zorganizowanegoprzezAkademię Świętokrzyską im. Jana Kochanowskiego w Kielcach Filia w Piotrkowie Trybunalskim (maj 2007 r.).

Dziękuję Wojtkowi Naporze za pomoc przy statystycznym opracowaniu wyników badań.

Bibliografia Bazylak J. (1983), Elementy higieny psychicznej w psychologii pastoralnej, Warszawa: ATK. Bem S.L. (1988), Androgynia psychiczna a tożsamość płciowa (w:) Zimbardo P.G., Ruch F.L. (red.), "Psychologia i życie",Warszawa: PWN. Bem S.L. (2000), Męskość - kobiecość. O różnicach wynikających z płci, Gdańsk: GWP. Eysenck H.& M. (2000), Podpatrywanie umysłu, Gdańsk: GWP. Fromm E. (1971), O sztuce miłości, Warszawa: PIW. Golińska L. (1998), Temperamentalne uwarunkowania percepcji społecznej, Łódź: Wyd. UŁ. Kielar, M. (1993), Rola ojca w wychowaniu dzieci (w:) Syrek E. (red.)"Współczesne zagrożenia w strukturach społecznych", Katowice: Wieczorek - Press. Kuczyńska A. (1992), Inwentarz do Oceny Płci Psychologicznej, Warszawa: Wyd. Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Kuczyńska A. (2002), Płeć w trzech wymiarach czyli biologiczne podstawy, społeczne wymagania i psychologiczne doświadczanie (w:) Kuczyńska A. (red.) "Zrozumieć płeć", Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego. Napor E. (1999), Obraz samego siebie u rodziców a cechy osobowości pożądane w wychowaniu dziecka, Częstochowa: Wyd. WSP. Napora E. (2006), Z kompasem czy bez. Płciowość dorastających córek wychowywanych przez samotnych rodziców, Częstochowa -Warszawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna "Konika". Oatley K., Jenkins J.M. (2003), Zrozumieć emocje, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN. Pawłowska R. (1987), Rola ojca w rodzinie, "Problemy Rodziny" nr 3. Pecyna B. (2000), Dziecko i jego choroba, Warszawa: Wyd. Żak. Rembowski J. (1972), Więzi uczuciowe w rodzinie. Studium psychologiczne. Warszawa: PWN. Rostowski, J. (2006), Genetyczno-neurologiczne podłoże procesu socjalizacji (w:) Rostowska T., Rostowski J. (red.) "Wokół wychowania. Rola rodziny i szkoły w procesie socjalizacji dziecka",Łódź: Wyd. Wyższej Szkoły Informatyki. Sanocki W. (1981), Kwestionariusze osobowości w psychologii, Warszawa: PWN. Sillamy N. (1994), Słownik psychologii, Katowice: Wyd. Książnica. Strelau J. (2000), Psychologia, Psychologia ogólna, t 2, Gdańsk: Wyd. GWP. Tomaszewski T. (1998), Główne idee współczesnej psychologii, Warszawa: Wyd. Żak. Witczak J. (1987), Ojcostwo bez tajemnic, Warszawa: IWZZ. Wolicki M. (1981), Ojciec a rozwój osobowości dziecka, "Summarium" 10 (30). Zaborowski Z. (1969), O rodzinie: rodzina jako grupa społeczno-wychowawcza, Warszawa: Instytut Wydawniczy NK.