O nastolatkach z nastolatkami. Program przeciwdziałania przemocy wśród nastolatków w stanie Illinois

Niebieska Linia nr 6 / 2008

Przemoc występuje powszechnie, niezależnie od granic państwowych, kultur, ras, poziomu gospodarczego państw czy dominującej religii. Pojawia się wśród ludzi bez względu na wiek czy poziom wykształcenia. Niestety, w świecie, w którym żyjemy, nawet ośmioletni chłopiec zabija dwoje dorosłych ludzi.

Szczególnym rodzajem przemocy jest używanie siły fizycznej, przemocy emocjonalnej i seksualnej w związkach kobiet i mężczyzn (dziewcząt i chłopców), których łączą bliskie relacje emocjonalne. Dążenie do wyeliminowania stosowania przemocy w związkach małżeńskich, narzeczeńskich i partnerskich kobiet i mężczyzn jest istotne co najmniej z dwóch powodów: po pierwsze, przemoc fizyczna jest zaprzeczeniem, nadużyciem i wykorzystaniem miłości, bliskiej więzi emocjonalnej opartej na zaufaniu, jest nie do pogodzenia z intymnością łączącą partnerów, po drugie, używanie przemocy fizycznej w rodzinie ma wpływ na wszystkich jej członków, nawet jeżeli nie są świadkami samego aktu przemocy. Jest to wpływ destrukcyjny, szkodliwy dla rozwoju emocjonalnego oraz stanowi negatywny wzorzec dla dzieci, który będzie prawdopodobnie powielany przez nie w ich dorosłym życiu.

Wymiana doświadczeń, prezentowanie sposobów i metod rozwiązywania problemu przemocy pozwala na tworzenie sieci organizacji i ludzi zaangażowanych w tego rodzaju prace, może być to pomocne w doskonaleniu działalności profilaktycznej, a także być źródłem wzmocnienia i optymizmu dla pracujących na tak trudnym polu. W tym artykule chcę przedstawić w dużym skrócie podstawowe założenia podręcznika dla prowadzących zajęcia edukacyjne i prewencyjne dla młodzieży, których celem jest ograniczenie przemocy fizycznej i seksualnej na randkach. Program ten został opracowany i zatwierdzony do stosowania w stanie Illinois. Chciałbym uzupełnić prezentację tego podręcznika o własne wnioski i doświadczenia wynikające z mojej prawie dziesięcioletniej pracy z młodzieżą polonijną w Chicago w programie prewencyjnym "Rozwój nastolatków"(Youth Development).

Krok pierwszy

W 2002 roku Departament Spraw Socjalnych stanu Illinois rozpoczął prace mające na celu skupienie organizacji i ludzi zainteresowanych rozwiązaniem problemu przemocy fizycznej i seksualnej na randkach. Na ten apel odpowiedziało wiele organizacji i agencji, które określiły wspólną misję: "Promować i koordynować działania zapobiegające oraz interwencyjne kompleksowego systemu reagowania na wszelkie problemy związane z przemocą na randkach i gwałtami".

Sformułowano też założenia dla dalszych prac. Za najważniejsze z nich uznałbym to, że każdy projekt rozwiązania problemu przemocy na randkach i gwałtów musi uwzględniać przewodnictwo (leadership) młodzieży, jej współuczestnictwo i wkład.

Warto podkreślić fakt, że zasada przewodnictwa i współuczestnictwa młodzieży oznacza autentyczny, aktywny i partnerski (z dorosłymi) udział młodych ludzi w projektach, które nastawione są na rozwiązywanie problemów tej części populacji. Zasada przewodnictwa i współudziału młodzieży jest przeciwieństwem adultyzmu, czyli represjonowania młodych ludzi przez dorosłych. Inaczej mówiąc, jest to niewłaściwe traktowanie lub dyskryminowanie młodzieży przez instytucje ludzi dorosłych.

Inicjatorzy projektu sformułowali ponadto cele w zakresie prewencji, działań interwencyjnych i systemu reagowania, obejmujące między innymi:

• zaangażowanie w działalność prewencyjną agencji świadczących usługi socjalne oraz społeczności lokalnych i samorządowych,
• rozwinięcie sieci edukacji prewencyjnej, w tym kształcenie instruktorów wewnątrz wyżej wymienionych agencji i organizacji,
• edukacja i szkolenia dla wszystkich dorosłych pracujących z młodzieżą (np. nauczycieli, mentorów),
• włączenie programów zapobiegających przemocy na randkach, w tym przemocy seksualnej, do zajęć prowadzonych przez organizacje zajmujące się przemocą w rodzinie,
• wprowadzenie programów nastawionych na podnoszenie świadomości i lepsze zrozumienie zagadnień związanych z używaniem przemocy fizycznej na randkach i gwałtów do systemu pracy organizacji i instytucji, które działają na rzecz nastolatków.

Krok drugi

Następnym krokiem było utworzenie w 2002 roku przez Urząd Zapobiegania Przemocy Stanu Illinois i Prokuratora Generalnego Stanu Illinois komisji zajmującej się rozwojem programu grantów, którego celem było zachęcenie organizacji pracujących z młodzieżą do rozszerzenia swojej oferty o programy edukacyjne dotyczące przeciwdziałania przemocy. W 2004 roku dokonano selekcji organizacji, które starały się o uzyskanie środków finansowych na realizację projektów w zakresie zapobiegania przemocy wśród nastolatków. W 2005 roku ukończono prace nad poradnikiem dla osób prowadzących działalność edukacyjną i prewencyjną w tym obszarze, i rozpoczęto promowanie jego treści.

W poradniku znalazły się m.in. takie zagadnienia, jak:

1. co to jest przemoc na randkach,
2. źródła przemocy,
3. mity i fakty na temat używania przemocy,
4. jak rozwijać i dostosowywać program do środowiska, w jakim pracujemy, grupy wiekowej itp.,
5. sposoby angażowania młodych w działania,
6. dbanie o bezpieczną atmosferę, co robić z informacjami od ofiar przemocy,
7. planowanie działań zmierzających do zapewnienia bezpieczeństwa ofiarom przemocy,
8. metody oceny efektywności zajęć.

Z moich doświadczeń wynika, że ważnym elementem zajęć profilaktycznych jest zwrócenie uwagi na wczesne sygnały ostrzegawcze, które mogą stanowić przesłankę do tego, że w związku może wystąpić przemoc. Warto pracować z młodzieżą nad tworzeniem listy takich sygnałów. Dzięki temu młodzi ludzie będą mogli uniknąć potencjalnych partnerów sprawców przemocy lub zakończą związek obciążony przemocą.

W wydanym poradniku znajdziemy taką listę wczesnych znaków ostrzegawczych, które mogą świadczyć o użyciu przemocy. Są to powtarzające się wzory następujących zachowań:

• obwinianie innych o własne problemy,
• rzucanie lub niszczenie przedmiotów,
• prezentowanie zachowań kontrolujących, podejmowanie wszystkich decyzji w pojedynkę, mówienie partnerowi, co ma robić, jak ma się ubierać i zachowywać,
• sprawdzanie przez cały czas, gdzie partner jest i co robi (ciągłe telefony kontrolujące),
• okazywanie silnej zazdrości lub podkreślanie wyłączności posiadania partnera,
• prezentowanie nadwrażliwości lub nadmierne reagowanie w stosunku do drobnych, mało znaczących spraw lub wyolbrzymianie drobnych problemów czy niedogodności,
• wywieranie presji lub zmuszanie do aktywności seksualnej,
• wyrażanie złości w sposób wybuchowy,
• izolowanie partnera od przyjaciół, rodziny, kolegów z klasy,
• grożenie użyciem siły wobec siebie lub innych osób,
• stosowanie jakiegokolwiek rodzaju przymusu w czasie dyskusji,
• przeklinanie i poniżanie innych osób,
• prezentowanie niskiego poczucia własnej wartości.

To jest oczywiście przykładowa lista, którą można i należy rozszerzać, dyskutować o niej lub po prostu prezentować młodym ludziom. Efektem tego są często historie, jakie opowiadają uczestnicy. Prezentowanie i słuchanie osobistych relacji to punkt zwrotny w pracy z grupą nastolatków. Przynosi to efekty na wielu poziomach. Jest to otwarcie się i przyjęcie odpowiedzialności za siebie osoby, która opowiada swoją historię, jest to zachęta dla słuchaczy do udzielenia wsparcia, pomocy, wyrażenia też protestu itp. Relacja ofiary o przemocy jest sygnałem dla każdego słuchacza, który wymaga natychmiastowej odpowiedzi na pojawiające się pytania: jaki jest mój stosunek do przemocy, co robię, jakie podejmuję działania, jak reaguję na przemoc?

Oto kilka historii, które usłyszałem w trakcie mojej pracy z młodymi ludźmi.

Mariola, 19 lat, bardzo dobra uczennica, była liderem w programie "Śnieżna Kula" promującym abstynencję wśród młodzieży: "Kiedy powiedziałam mojemu chłopakowi, że już nie chcę z nim być, zagroził mi, że jeżeli go zostawię, to popełni samobójstwo. Nie pozwalał mi odejść, ciągle do mnie dzwonił, w jakimś momencie zorientowałam się, że coś w naszym związku jest nie w porządku. Często namawiał mnie, żebyśmy wyjechali wspólnie na weekend, ale ja pracowałam w weekendy; on mówił mi, że może mi dać dwa razy więcej pieniędzy niż zarabiam, krytykował moich rodziców i znajomych. Poprosiłam o pomoc ojca. Wtedy on zniszczył mojemu tacie samochód".

Mariola uczestniczyła w naszym programie przed rokiem 2000, a więc wtedy, gdy projektprzeciwdziałania przemocy na randkach nie był jeszcze zainicjowany.

Antoś, 7 lat, przeciętny uczeń, sprawiał kłopoty nauczycielom w szkole, bił kolegów, mama troszczyła się o niego, kontaktowała ze szkołą, prosiła o pomoc. Po kolejnym wybryku Antosia, szkoła zdecydowała się zaprosić na rozmowę oboje rodziców, po raz pierwszy wtedy pojawił się ojciec. Zapytany, jak radzi sobie z dzieckiem, stwierdził: "Radzę sobie bez problemów, Antoś słucha się mnie". Na pytania: Co pan robi? Jak pan postępuje? Jakich metod wychowawczych używa? Odpowiedział: "Po prostu nie mam problemów".

Spotkanie zakończyło się ustaleniem, że w razie kolejnego kłopotu z dzieckiem, do szkoły zostanie zaproszony ojciec. Następnego dnia matka powiedziała, że ojciec zagroził zabraniem dziecka z tej szkoły i przeniesieniem go do innej, jeżeli on będzie musiał jeszcze raz zgłosić się na rozmowę w sprawie Antosia. Ponadto matka podała jeden z przykładów, jak ojciec uczy syna dyscypliny, każe mu defilować jak żołnierzowi, czasami związuje mu sznurowadła w butach i zmusza go do poruszania się skokami. Matka opowiedziała też o tym, jak ojciec uczył syna strzelać do celu z pistoletu na śrut. Kiedy mama pojawiła się w pobliżu, ojciec zaczął strzelać w jej kierunku i śmiać się ze sposobu, w jaki kobieta uciekała. Tą sprawą zajęła się policja i sąd; w ostatniej chwili został udaremniony plan wywozu Antosia przez ojca do Polski.

Angelika,15 lat: "To było zima, miałam wtedy 4 lata, było późno, ojciec z kolegami pili alkohol w naszym domu. Ja i moi bracia oraz siostry byliśmy już w piżamach i chcieliśmy iść spać, nagle ojciec wpadł w szał i wyrzucił nas wszystkich z domu, tak jak staliśmy, na mróz. Kazał nam maszerować wokół domu, a oni patrzyli przez okno i śmiali się. Jakiś czas później ojciec upił się i zamarzł na śniegu. Nigdy go nie żałowałam, nigdy po nim nie płakałam. To pierwszy raz, kiedy komukolwiek o tym opowiadam".

Przerwanie milczenia na temat przemocy jest początkiem zmiany. Dlatego tak ważne jest, aby pomagać młodym ludziom przerwać milczenie, rozmawiać zarówno z ofiarami, jak i ze sprawcami. Pomagać jednym i drugim, pozwolić dzieciom i nastolatkom, aby pomagali sobie sami i pomagali sobie wzajemnie.

Ostatnie dwie historie nie są ściśle związane z przemocą na randkach, ale wskazują pośrednio na potencjalne niebezpieczeństwo przekształcenia się dziecka będącego ofiarą przemocy w sprawcę oraz uświadamiają nam, dorosłym, że jesteśmy odpowiedzialni za przerwanie łańcucha przemocy łączącego pokolenia.

M.P.