Ochrona zdrowia a przemoc w rodzinie

Aktualności

30.04.2012

Niebieska Linia 2/2012

Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z czerwca 2010 roku nałożyła na przedstawicieli ochrony zdrowia kilka nowych zadań z zakresu ochrony osób dotkniętych przemocą w rodzinie. Żadne z nich nie jest zbyt skomplikowane ani czasochłonne, zwłaszcza gdy na szali kładziemy życie i zdrowie naszych pacjentów.

Przemoc w rodzinie jest przestępstwem, które zostało spenalizowane w art. 207 k.k., zgodnie z którym odpowiedzialności karnej podlega ten, kto popełnia przestępstwo znęcania się fizycznego lub psychicznego nad osobą najbliższą, małoletnim bądź osobą nieporadną ze względu na jej stan fizyczny lub psychiczny. Przedmiotem ochrony przed tego typu przestępstwem jest rodzina, jej prawidłowe funkcjonowanie oraz opieka. Prawnicy podkreślają, że przepis ten chroni zdrowie oraz bezpieczeństwo osobiste osób wymienionych w dyspozycji art. 207 § 1. Krąg tych osób jest szeroki, gdyż obejmuje nie tylko osoby najbliższe, ale także spoza rodziny sprawcy (osoby pozostające wobec sprawcy w stałym lub przemijającym stosunku zależności, małoletni oraz osoby nieporadne ze względu na swój stan psychiczny lub fizyczny). Pojęcie osoby najbliższej" zdefiniowane w art. 115 § 11 obejmuje współmałżonka, wstępnych, zstępnych, rodzeństwo i powinowatych, a także osoby pozostające w faktycznym wspólnym pożyciu. Za osobę nieporadną" uważa się tego, kto z uwagi na swój stan nie może samodzielnie decydować o swoim losie czy zmieniać miejsca zamieszkania. Przyczyną takiego stanu może być zarówno podeszły wiek, jak i kalectwo, choroba umysłowa czy upośledzenie umysłowe. Zgodnie z art. 10 k.c. małoletni to osoba, która nie ukończyła 18. r.ż. Natomiast osoba pozostająca w stosunku zależności" to ten, czyje położenie i los są zależne od sprawcy. Istnienie stosunku zależności może wynikać z przyczyn natury faktycznej, prawnej bądź z umowy¹.

Obowiązek reagowania

Przemoc w rodzinie jest przestępstwem ściganym z urzędu (jest to tryb, w którym pokrzywdzony nie musi składać żadnych wniosków o ściganie sprawcy przestępstwa). Pojęcie znęcania się jest, co do zasady, zachowaniem złożonym z pojedynczych czynności naruszających różne dobra, takie jak: zdrowie, wolność osobista (groźba karalna, zmuszanie), cześć (zniewaga, nietykalność cielesna), mienie (zniszczenie). Pojęcie znęcanie się" na gruncie art. 207 k.k. zawiera w sobie istnienie przewagi sprawcy nad osobą pokrzywdzoną, której nie może się ona przeciwstawić lub może to uczynić w niewielkim stopniu. Nie jest zatem możliwe wzajemne znęcanie się małżonków w tym samym czasie². Natomiast ich zachowanie może wyczerpywać jednostkowo znamiona przestępstw znieważania bądź naruszania nietykalności fizycznej³.

Przedstawiciele służby zdrowia - podobnie jak pozostałe służby, które mogą mieć kontakt z sytuacją przemocy w rodzinie - mają prawny obowiązek reagowania w sytuacji, gdy istnieje podejrzenie popełnienia przestępstwa. Na każdym obywatelu spoczywa społeczny obowiązek reagowania na sytuacje przemocy w rodzinie. Obowiązek ten staje się obowiązkiem prawnym w odniesieniu do organów państwowych i samorządowych i wynika z art. 304 k.p.k. Brak wypełnienia go w przypadku zobowiązania prawnego skutkować może odpowiedzialnością karną za jego niedopełnienie. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 sierpnia 1962 r., obowiązek zawiadomienia ciąży na instytucji, przez którą należy rozumieć przede wszystkim jej kierownictwo (zarząd), ale także każdy jej organ powołany do czuwania nad prawidłowością działania tej instytucji. Tak więc prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie spoczywa przede wszystkim na osobie pełniącej w danej instytucji funkcję kierowniczą (czyli np. dyrektorze) bądź ponoszącą z innego tytułu szczególną odpowiedzialność. Pozostałe osoby zatrudnione w danej instytucji nie są obciążone takim obowiązkiem, choć z punktu widzenia obowiązku służbowego powinny zawiadomić przełożonego o popełnieniu przestępstwa. W sytuacji nieprzekazania przez podwładnego informacji o podejrzeniu popełnienia przestępstwa może powstać odpowiedzialność dyscyplinarna tej osoby. Niedopełnienie obowiązku w postaci złożenia zawiadomienia, o którym mowa w art. 304 § 2 k.p.k., przez funkcjonariusza publicznego może powodować odpowiedzialność karną na mocy art. 231 § 1 k.k. Przez niedopełnienie obowiązku rozumieć należy całkowite zaniechanie spełnienia obowiązku (brak działania), jaki ciąży na danym podmiocie z racji pełnienia funkcji publicznej bądź na wykonaniu obowiązku niezgodnie z jego treścią.

Zgodnie natomiast z art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 12 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych lub zawodowych powzięły podejrzenie o popełnieniu ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy w rodzinie, niezwłocznie powinny zawiadomićo tym policję lub prokuratora.

Postępowanie karne rozpoczyna się od złożenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa na policji albo w prokuraturze. Można je złożyć ustnie do protokołu, osobiście w sekretariacie w formie pisemnej lub wysłać listem poleconym. O tym, czy na skutek zawiadomienia zostało wszczęte postępowanie, czy też nie, zawiadamiający powinien zostać poinformowany. W przypadku braku jakiejkolwiek informacji w ciągu 6 tygodni od chwili złożenia zawiadomienia można złożyć zażalenie do Prokuratury Okręgowej (art. 306 § 3 k.p.k.).

Jeśli informacje zawarte w zawiadomieniu uzasadniają podejrzenie popełnienia przestępstwa, to zostaje wszczęte postępowanie karne. Składa się ono z dwóch etapów: postępowania przygotowawczego i sądowego. Faktyczną podstawą wszczęcia postępowania przygotowawczego jest - zgodnie z art. 303 k.p.k. - uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. W sprawach związanych z dziećmi należy też często rozważyć zasadność wystąpienia do sądu rodzinnego z odpowiednimi wnioskami. Należy podkreślić, że zgodnie z art. 572 k.p.c. każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuńczy.

Zaświadczenie lekarskie

Poza kodeksem karnym, podstawowym aktem prawnym regulującym kwestię przeciwdziałania przemocy w rodzinie jest ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie⁴, zgodnie z którą przewiduje się, że osobie dotkniętej przemocą w rodzinie udziela się bezpłatnej pomocy, w szczególności w formie⁵:

• poradnictwa medycznego, psychologicznego, prawnego, socjalnego, zawodowego i rodzinnego;

• badania lekarskiego, w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie oraz wydania zaświadczenia lekarskiego w tym przedmiocie.

Podkreślić należy, że lekarze mają obowiązek wypełniać bezpłatne zaświadczenia lekarskie dla ofiar przemocy w rodzinie. Jest to obowiązek lekarza, zatem niedopełnienie go może skutkować zarówno odpowiedzialnością dyscyplinarną, jak i odpowiedzialnością karną - za niedopełnienie obowiązku. Wzór tego zaświadczenia jest określony w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 22 października 2010 r. w sprawie wzoru zaświadczenia lekarskiego o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie (Dz.U. nr 201 poz. 1334).

Niestety, mimo upływu ponad półtora roku od momentu wprowadzenia tych uregulowań, ofiary przemocy w dalszym ciągu borykają się z niemożnością wyegzekwowania swoich praw. Jest to całkowicie niezrozumiałe, gdyż lekarz w zaświadczeniu nie dokonuje klasyfikacji, czy dana osoba jest ofiarą przemocy, czy nie. Obowiązkiem lekarza jest opisanie obrażeń, które posiada osoba zgłaszająca się na konsultację lekarską. Prowadzenie dalszego postępowania należy do organów ścigania i to właśnie w czasie postępowania przygotowawczego nastąpi weryfikacja słów osoby pokrzywdzonej. Nie jest to w żadnym wypadku rola lekarza. Zaświadczenia lekarskie dla ofiar przemocy w rodzinie mają często kluczowe znaczenie, gdyż na ich podstawie organy ścigania mają obowiązek dopuścić dowód z opinii biegłego lekarza sądowego.

Pamiętać należy, że zaświadczenie lekarskie, o którym mowa powyżej, nie jest tożsame z obdukcją. Biegły sądowy to organ pomocniczy sądu w wypadkach wymagających wiadomości specjalnych, co znaczy, że jego specjalistyczna wiedza w zakresie ustanowienia musi być niepodważalna, a organy wymiaru sprawiedliwości, dla których biegły ma sporządzać swoje opinie, muszą mieć absolutne zaufanie w zakresie jego wiedzy⁶. Instytucja biegłego sądowego to instytucja prawa sądowego procesowego, która została ustanowiona dla zapewnienia należytego funkcjonowania organów wymiaru sprawiedliwości i zabezpieczenia warunków prawidłowego wypełniania przez te organy ich zadań ustawowych⁷. Opinia biegłego jest dowodem w postępowaniu przed sądami oraz innymi władzami i organami wymiaru sprawiedliwości. Zaświadczenie lekarskie, którego wydanie jest obecnie obowiązkiem każdego lekarza, nie jest obdukcją lekarską, a jedynie materiałem, który stanowi podstawę do wykonania obdukcji przez biegłego powołanego w trakcie postępowania karnego na zlecenie organów ścigania.

Niebieskie Karty

Obowiązek zawiadomienia o przestępstwie i wypełnienia zaświadczenia lekarskiego dla ofiar przemocy w rodzinie to nie wszystkie obowiązki lekarza z obszaru przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Jeżeli przedstawiciel ochrony zdrowia uzyska informację (albo podejrzenie), że osoba będąca u niego na konsultacji może być ofiarą przemocy w rodzinie, ma obowiązek wszcząć proceduręNiebieskiej Karty* (dotyczyło zarówno osób dorosłych, jak i dzieci). Procedura ta obejmuje ogół czynności podejmowanych i realizowanych przez przedstawicieli jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, policji, oświaty i ochrony zdrowia, w związku z uzasadnionym podejrzeniem zaistnienia przemocy w rodzinie (art. 9d ust. 2 uppr). Przedstawiciele tych podmiotów realizują procedurę Niebieskie Karty" na zasadzie współpracy i przekazują informacje o podjętych działaniach przewodniczącemu zespołu interdyscyplinarnego (art. 9d ust. 3 uppr). Aktem wykonawczym w tym zakresie jest Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury Niebieskie Karty" oraz wzorów formularzy Niebieska Karta"⁸.

Wszczęcie procedury następuje poprzez wypełnienie formularza Niebieska Karta -A" przez przedstawiciela jednego z podmiotów wymienionych w art. 9d ust. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie w obecności osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie. W przypadku podejrzenia stosowania przemocy wobec dziecka, czynności podejmowane i realizowane w ramach procedury, przeprowadza się w obecności rodzica, opiekuna prawnego lub faktycznego. Jeżeli osobami, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie wobec dziecka, są rodzice, opiekunowie prawni lub faktyczni, działania z udziałem dziecka przeprowadza się w obecności pełnoletniej osoby najbliższej w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny. Działania z udziałem dziecka, co do którego istnieje podejrzenie, że jest dotknięte przemocą w rodzinie, powinny być prowadzone w miarę możliwości w obecności psychologa. Po wypełnieniu formularza Niebieska Karta -A" osobie, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie, przekazuje się formularz Niebieska Karta - B". Przekazanie wypełnionego formularza Niebieska Karta -A" do przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego następuje niezwłocznie, nie później niż w terminie 7 dni od dnia Wszczęcia procedury. Po przekazaniu Niebieskiej Karty" do przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego następuje wszczęcie procedury i praca specjalistów bezpośrednio z członkami rodziny. Należy liczyć się z tym, że przedstawiciel ochrony zdrowia (szczególnie, jeżeli jest to lekarz rodzinny lub pielęgniarka środowiskowa) może zostać zaproszony do udziału w grupie roboczej dotyczącej konkretnej rodziny. Szczególne zadania przedstawicieli służby zdrowia wynikające z procedury Niebieskiej Karty" to:

1. Każdorazowe udzielenie osobie, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie, informacji o możliwościach uzyskania pomocy i wsparcia oraz o uprawnieniu do uzyskania bezpłatnego zaświadczenia lekarskiego o ustaleniu przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała związanych z użyciem przemocy.

2. Jeżeli stan zdrowia osoby, co do której istnieje podejrzenie, że jest dotknięta przemocą w rodzinie, wymaga przewiezienia jej do podmiotu leczniczego, formularz Niebieska Karta -A" wypełnia przedstawiciel podmiotu leczniczego, do którego osoba ta została przewieziona.

Za przedstawiciela ochrony zdrowia uprawnionego do działań rozporządzeniem uznaje się osobę wykonującą zawód medyczny, w tym lekarza, pielęgniarkę, położną i ratownika medycznego⁹.

Dziecko w niebezpeczeństwie

Obowiązkiem przedstawicieli służby zdrowia jest także uczestniczenie w pracach zespołu interdyscyplinarnego jako jego członek. W skład zespołu interdyscyplinarnego obligatoryjnie wchodzą przedstawiciele:

• jednostek organizacyjnych pomocy społecznej;

• gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych;

• policji,

• oświaty,

• ochrony zdrowia;

• organizacji pozarządowych;

• kuratorzy sądowi.

Niestety często zdarzają się przypadki, kiedy to do uczestniczenia w pracach zespołu interdyscyplinarnego oddelegowani są np. pracownicy rejestracji medycznych albo inni pracownicy biurowi danej placówki. Taka interpretacja przepisów jest w rzeczywistości próbą ominięcia ustawowego obowiązku, gdyż ideą wprowadzenia do zespołu pracowników ochrony zdrowia jest zapewnienie pomocy ofiarom przemocy w rodzinie w jak najszerszym zakresie. To lekarz ma konkretne obowiązki -wszcząć procedurę Niebieskiej Karty", wypełnić zaświadczenie lekarskie dla ofiary przemocy w rodzinie, złożyć zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa - a nie pracownik rejestracji czy pracownik biurowy. Takim negatywnym zjawiskom z całą pewnością należy przeciwdziałać.

Na zakończenie należy wspomnieć, że przedstawiciel służby zdrowia uczestniczy również w procedurze odebrania dziecka z rodziny na podstawie art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Zgodnie z tym przepisem, w przypadku bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie, pracownik socjalny wykonujący obowiązki służbowe ma prawo odebrać dziecko z rodziny i umieścić je u innej, niezamiesz-kującej wspólnie osoby najbliższej, w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm. 5), w rodzinie zastępczej lub w całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej. Decyzję tę pracownik socjalny podejmuje wspólnie z funkcjonariuszem Policji, a także z lekarzem, lub ratownikiem medycznym albo pielęgniarką. Ponadto pracownik socjalny ma obowiązek niezwłocznego powiadomienia sądu opiekuńczego, nie później jednak niż w ciągu 24 godzin, o odebraniu dziecka z rodziny i umieszczeniu go u niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej, w rodzinie zastępczej lub w całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Agnieszka Olszewska - prawniczka w Ogólnopolskim Pogotowiu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia" IPZ, Warszawa.

Przypisy

¹ L. Tyszkiewicz, S. Hoc, A. Wąsek, W. Filipkowski, Z. Siwik, M. Kulik, M. Bojarski, W. Radecki, P. Hofmański, Z. Sienkiewicz, L. Wilk, O. Gómiok, M. Filar, M. Kalitowski, L. Paprzycki, E. Pływaczewski, R. Stefański, Kodeks karny. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis (wydanie II), Warszawa 2010 s. 1148.

² Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 12 grudnia 2006 roku, IV KK 397/2006, Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych 2006 poz. 2413.

³ Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Wojskowa z dnia 16 listopada 1999 r. WA 16/99.

⁴ Dz.U. z 2005 r. Nr 1 80, poz. 1 493 z późn. zm.

⁵ art. 3 ust. 1 uppr

⁶Wyrok NSA z dnia 04.06.2001 (II SA 1434/00)

⁷ art. 8 i 126 ustawy z dnia 20.06.1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 z późn. zm.), art. 278-291 Kodeksu postępowania cywilnego oraz art. 193-203 i art. 318 Kodeksu postępowania karnego.

⁸ Dz.U. Nr 209, poz. 1245

⁹ § 14 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 września 201 1 r. w sprawie procedury Niebieskie Karty" oraz wzorów formularzy Niebieska Karta".