Potrzeba zapomnienia

Aktualności

31.10.2010

Niebieska Linia 5/2010

Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111

Konsultanci telefonów zaufania są bardzo często osobami, które jako pierwsze usłyszą o fakcie wykorzystania i jako pierwsze powiedzą najważniejsze w tej sytuacji dla dziecka zdanie: To nie jest Twoja wina". Dzieci chcą, aby konsultant pomógł im zapomnieć o zdarzeniu, poprawił ich samopoczucie, przywrócił równowagę i bezpieczeństwo.

Dziecko, które doświadczyło wykorzystania seksualnego lub aktualnie jest wykorzystywane, najczęściej komunikuje otoczeniu swoje przeżycia nie wprost. Nierzadko - jak podkreślają organizatorzy drugiej edycji kampanii społecznej Zły dotyk" - Dzieci skrzywdzone przez zły dotyk chcą stać się niewidoczne".

Ważnym elementem kampanii skierowanym bezpośrednio do dzieci i młodzieży jest oferta telefonów zaufania dla nich przeznaczonych (Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111 i Dziecięcy Telefon Zaufania Rzecznika Praw Dziecka 800 12 12 12). Organizatorzy zachęcają młode osoby, które doświadczyły lub doświadczają wykorzystania seksualnego, do anonimowego kontaktu ze specjalistami - osobami, które budują pozytywną więź opartą na zaufaniu i zrozumieniu trudnych przeżyć.

Jednym z telefonów, na który mogą zadzwonić dzieci wykorzystywane seksualnie, jest bezpłatny, ogólnopolski Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111. Przez 21 miesięcy działania w Polsce tej linii konsultanci odebrali blisko 170 tys. połączeń.

Jaki obraz sytuacji wykorzystywania seksualnego wylania się z rozmów prowadzonych przez konsultantów Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111?

Typowy. W większości przypadków sprawcą wykorzystania seksualnego jest osoba dobrze znana ofierze. Dzieciom wykorzystanym seksualnie towarzyszy wstyd i poczucie odpowiedzialności za sytuację. Najczęściej rozmówcy wybierają numer 116 111, by porozmawiać o konsekwencjach wykorzystania, nie mówiąc o nim wprost.

Co konkretnie mówią nam dzieci?

Dzwonię, bo mam taki problem...

Bardzo rzadko zdarza się tak, że osoba wybierająca numer 116 111 od początku rozmowy mówi o tym, że była/jest wykorzystywana seksualnie. Z jednej strony młode osoby starają się rozpoznać, kim jest konsultant, czy uważnie słucha, jak reaguje na opowiadaną historię, czy narzuca rozwiązania, krytykuje, ocenia itp., z drugiej strony bardzo rzadko mają gotowość do powiedzenia o tak wstydliwym i obciążającym doświadczeniu, jakim jest wykorzystanie seksualne.

Z tych powodów, ujawnienie wykorzystania seksualnego może być poprzedzone rozmową na tematy tak różne, jak:

- kłopoty z nawiązywaniem relacji rówieśniczych,

- problemy szkolne,

- nieumiejętność osiągnięcia gratyfikacji seksualnej,

- samookaleczenia,

- obawy przed niechcianą ciążą,

- kłótnie z rodzicami,

- myśli samobójcze,

- kłopoty ze skupieniem uwagi i rozdrażnienie,

- zaburzenia odżywiania,

- trudności w określeniu tożsamości seksualnej,

- zachowania agresywne.

Tematom tym towarzyszą na ogół emocje i odczucia, takie jak: samotność, brak poczucia sensu życia, obniżona samoocena, lęk i wycofanie, bezradność, zagubienie, złość.

Często sygnałem ostrzegawczym mogą być również prezentowane przez rozmówcę komunikaty świadczące o nadmiernej erotyzacji. Rozmówcy snują opowieści erotyczne (w pierwszej lub trzeciej osobie), używają określeń dotyczących seksualności nieadekwatnych do wieku (w tym szeroki wachlarz określeń wulgarnych, zwyczajowych i medycznych). Najprościej rzecz ujmując, dzieci mogą używać języka wyjątkowo brutalnego i przeerotyzowanego.

Oczywiście wszystkie przedstawione powyżej problemy i trudne sytuacje mogą mieć genezę inną niż wykorzystanie seksualne. Od otwartej postawy konsultantów, ich wiedzy na temat zjawiska i znajomości psychologii rozwojowej dzieci zależy, czy rozmówca zdecyduje się na ujawnienie doświadczenia wykorzystania seksualnego.

Dlaczego trudno przełamać milczenie?

Osoby dzwoniące wstydzą się tego, co się im przytrafiło, często się za to obwiniają. Mówią, że mogły się na to nie zgodzić, wycofać się z sytuacji, nie prowokować, bardziej uważać. Wielu rozmówcom towarzyszy strach, że jeśli komuś powiedzą o tym, że zostali wykorzystani, sprawca się zemści, skrzywdzi jeszcze bardziej. Dodatkowo dzieci wykorzystywane seksualnie spodziewają się odrzucenia i negatywnej etykiety ze strony otoczenia - rodziny, sąsiadów, nauczycieli, kolegów w szkole.

Z psychologicznego punktu widzenia dla ofiary wykorzystania seksualnegołatwiejsze może być myślenie: Nie mogę nikomu o tym powiedzieć, jestem zła, brudna, zepsuta. Jestem nic nie warta... niż usłyszeć wymieniane szeptem uwagi sąsiadek: O zobacz, idzie ta Monika. Wielka ofiara co szuka sprawiedliwości. Sama jest sobie winna. Kto jej niby kazał tam iść? Może być też tak, że obawy: Jak powiem, to będzie jeszcze gorzej, bardzo często wynikają ze słów samych sprawców, którzy starają się zastraszyć swoje ofiary: Gdybyś mnie nie prowokowała, to by do tego nie doszło. Zobacz co ze mną zrobiłaś. Nie możesz nikomu o tym powiedzieć. Zniszczysz naszą rodzinę - to przykładowe sformułowanie sprawcy wykorzystania seksualnego przytaczane konsultantom przezdzieci. Pojawiają się również próby racjonalizacji" ze strony sprawców:To, co robimy, jest zupełnie normalne. Dorastający chłopiec wie, o co chodzi, kiedy pozwala się dotykać. Niech to, co tu robimy, będzie naszą słodką tajemnicą. Nikomu o tym nie mów - przyjaciele mają swoje sekrety.

Potrzeba naprawdę ogromnego zaangażowania, wyczucia i cierpliwości, by pomóc zrozumieć ofierze wykorzystania seksualnego, że nie jest niczemu winna. I że nie robi nic złego mówiąc o wykorzystaniu seksualnym komuś dorosłemu.

Kto jest sprawcą?

Dzieci i młodzież dzwoniące na Telefon Zaufania 116 111 jako sprawców wykorzystania seksualnego najczęściej wskazują osoby, które bardzo dobrze znają. Sprawcy pochodzą z kręgu rodzinnego: partner matki/partnerka ojca, dziadkowie, starsi kuzyni, a także z najbliższego kręgu znajomych: nauczyciele, księża, sąsiedzi, przyjaciele domu. To, co łączy sprawców wykorzystania, w relacjach rozmówców Telefonu 116 111, to celowe i zorganizowane działanie oraz przewaga nad ofiarami: przewaga wieku, statusu, doświadczenia. Wynikająca z tych czynników zależność ofiary od sprawcy pozwala na zastraszanie i groźby, takie jak: Nawet nie próbuj nikomu o tym mówić! Kto ci uwierzy! Wszystkiego się wyprę i powiem, że sam chciałeś oglądać te zdjęcia. No powiedz, rodzice uwierzą tobie czy mnie? Twój ojciec opowiadał mi, że ma z tobą same kłopoty. Chcesz mu dostarczyć następnego?

Jaka jest rola telefonu zaufania?

Ujawnienie doświadczenia wykorzystania seksualnego jest bardzo trudnym wyzwaniem dla każdej osoby, która jest jego ofiarą. Dzieci i młodzież posiadające mniejszą niż dorośli wiedzę na temat świata, prawa, obyczajów, własnych granic, rozpoznawania emocji i sytuacji zagrażających, muszą mieć poczucie, że osoba, której zdecydują się powiedzieć o wykorzystaniu seksualnym, jest godna zaufania, nie oceni i nie obwini, pomoże zrozumieć, poradzić sobie z traumą - zapomnieć. Bo właśnie potrzeba zapomnienia jest głównym motywem kontaktu z telefonem zaufania dla dzieci doświadczających wykorzystania seksualnego. Nasi rozmówcy zdają sobie sprawę, że nie da się cofnąć czasu, chcą go więc wymazać. Rolą konsultanta telefonu zaufania na tym etapie kontaktu jest przedstawienie różnych form pomocy: od izolacji sprawcy i wstąpienia na drogę prawną do rozpoczęcia psychoterapii ofiary i jej rodziny. Niezmiernie ważne jest wspieranie postawy dziecka i pokazywanie pozytywnych konsekwencji tego, że powiedziało o wykorzystaniu. Życzliwa postawa konsultanta, który wierzy w to, co mówi dzwoniący, okazuje zrozumienie dla najtrudniejszych przeżyć i jasno określa, że cała odpowiedzialność za wykorzystanie leży po stronie dorosłego, mogą sprawić, że dziecko poczuje ulgę i nadzieję.

Bardzo ważne jest określenie przez konsultanta granic i możliwości swoich oddziaływań. Prowadzenie psychoterapii w telefonie zaufania jest niemożliwe, a bez oddziaływań terapeutycznych, interwencji prawnej i izolacji sprawcy od ofiary, trwała i pełna poprawa stanu emocjonalnego dziecka jest niemożliwa. Należy wiec zachęcić rozmówcę do obdarzenia zaufaniem kolejnych dorosłych osób ze swojego świata. Świata, który w oczach dziecka nie zareagował na dziejącą się krzywdzę, świata, z którego pochodzi sprawca wykorzystania seksualnego. Jest to sytuacja trudna, ponieważ dzieci, które zdecydowały się na ujawnienie wykorzystania seksualnego konsultantowi obdarzają go zaufaniem i często oczekują, że odizoluje on od nich sprawcę lub sprawi, że ten się zmieni. Dzieci chcą, aby konsultant pomógł im zapomnieć o zdarzeniu, poprawił ich samopoczucie, przywrócił równowagę i bezpieczeństwo. Rozmowa z życzliwym konsultantem przynosi chwilową ulgę, daje wiarę w istnienie przyjaznych i opiekuńczych dorosłych, pozwala choć trochę uwolnić się spod brzemienia tajemnicy, nie zastąpi jednak niezbędnych oddziaływań psychoterapeutycznych. Rolą konsultantów telefonu zaufania w sytuacji ujawnienia wykorzystania seksualnego jest więc nawiązanie relacji opartej na szacunku, zrozumieniu i akceptacji, z której dziecko będzie czerpało nadzieję i silę.

Kolejnym etapem jest poszukiwanie osób ze środowiska dziecka, którym ofiara wykorzystywania seksualnego będzie gotowa powiedzieć o swoim doświadczeniu. Etap ten może być bardzo trudny, ponieważ dziecko może nie widzieć takich osób, lub nie być gotowe do rozmowy twarzą w twarz na temat wykorzystania seksualnego. Wtedy konsultanci mogą zaoferować własną pomoc.

Wykorzystywanie seksualne dziecka to przestępstwo, o którym należy zawiadomić prokuraturę rejonową właściwą dla miejsce popełnienia przestępstwa lub najbliższą komendę policji. W myśl polskiego prawa, dziecko nie może samo złożyć zawiadomienia o przestępstwie. Ten obowiązek spoczywa więc na rodzicach, opiekunach i profesjonalistach stykających się z dziećmi: nauczycielach, pedagogach i innych osobach. Także konsultanci Telefonu 116 111 mogą zawiadomić odpowiednie organy o podejrzeniu wykorzystania seksualnego.

Dwie z czterech podstawowych zasad Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111 to anonimowość i dyskrecja dotyczące prowadzonych rozmów. Część rozmówców-ofiar wykorzystania seksualnego dobrowolnie z nich rezygnuje, podając swoje dane i prosząc o podjęcie interwencji. Konsultanci mogą również sami podjąć decyzję o naruszeniu zasad poufności kontaktu, jeśli życie lub zdrowie dziecka wykorzystywanego seksualnie jest w niebezpieczeństwie. Takie działania są jednak rzadkością i dotyczą sytuacji, takich jak wykorzystywanie seksualne przez osobę mieszkającą z ofiarą lub gdy rozmówca ma myśli samobójcze. Zawsze kiedy jest to możliwe, konsultant uprzedza rozmówcę o krokach, które zamierza podjąć w trosce o zapewnienie mu bezpieczeństwa. Zdarzają się niestety i takie sytuacje, że dziecko po ujawnieniu sytuacji bezpośrednio zagrażającej jego życiu lub zdrowiu rozłącza się, nie pozostawiając możliwości zaoferowania pomocy i przekazania informacji o podejmowanych przez konsultanta krokach.

Konsultanci Telefonu 116 111 mogą również skontaktować ofiarę wykorzystania seksualnego i jej rodzinę z lokalnie działających ośrodkiem terapeutycznym, który potrzebującym zapewni niezbędną pomoc psychologiczną. Fundacja Dzieci Niczyje w ramach kampanii społecznej Zły dotyk" wspiera merytorycznie i organizacyjnie powstawanie sieci pomocy ofiarom wykorzystywania seksualnego w całym kraju, tak by wszystkie dzieci potrzebujące pomocy, mogły ją uzyskać.

Rola konsultantów Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111 nie kończy się w chwili ujawnienia informacji o wykorzystaniu seksualnym i powiadomienia odpowiednich organów. Dzieci-ofiary wykorzystywania mogą wciąż potrzebować kontaktu z osobami, które jako pierwsze usłyszały o ich doświadczeniach i jako pierwsze miały szansę na okazanie troski, zrozumienia i akceptacji. Dzieci mogą wciąż dzwonić, by pochwalić się swoimi małymi sukcesami, porozmawiać o pojawiających się trudnościach czy odnaleźć nadzieję w chwilach zwątpienia. To dzwoniący decyduje o tym, jak długo potrzebuje wsparcia ze strony telefonu zaufania.

Opisany sposób budowania relacji pomiędzy konsultantem telefonu zaufania a dzieckiem-ofiarą wykorzystania seksualnego nie zamyka się w jednej rozmowie. Czasem są to tygodnie codziennych rozmów, czasem wystarczy ich tylko kilka. Wszystko zależy od sytuacji dziecka - nie tylko tej dotyczącej faktów: Kto jest sprawcą wykorzystania? Kiedy miało ono miejsce? Co się stało? Czy są w otoczeniu dziecka dorośli, z którymi jest gotowe porozmawiać? itp., ale również od stanu emocjonalnego i typu osobowości ofiary wykorzystania seksualnego. Każda sytuacja jest inna i tylko indywidualne podejście do każdego rozmówcy, okazanie bezwarunkowej akceptacji i zrozumienia dla przeżywanych emocji, może pomóc dziecku doświadczającemu wykorzystania seksualnego uzyskać gotowość do dalszych działań.

Zakończenie

Przedstawione informacje dotyczące pracy konsultantów Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111 mogą być wskazówkami dla profesjonalistów pracujących na co dzień z dziećmi i młodzieżą. Wykorzystywanie seksualne dzieci jest faktem bardzo skrzętnie skrywanym przez sprawców i ofiary. Nie możemy jednak pozwolić dzieciom wykorzystywanym seksualnie, by stały się niewidoczne.

L. K.

Telefon Zaufania 116 111 to pierwszy, ogólnopolski telefon zaufania dla dzieci i młodzieży. Jego obsługą zajmuje się Fundacja Dzieci Niczyje. Linia działa od poniedziałku do piątku w godz. 12.00-20.00. Istnieje możliwość jednoczesnego prowadzenia rozmów przez czterech konsultantów. Telefonowi Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111 towarzyszy strona internetowa, która umożliwia młodym osobom zadawanie anonimowych pytań on-line. Głównym sponsorem i partnerem technologicznym linii 116 111 w Polsce jest firma Polkomtel SA, operator sieci Plus. Działanie Telefonu Zaufania dla Dzieci i Młodzieży 116 111 jest również dofinansowane przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.