Przemoc małżeńska wobec kobiet palestyńskich

Aktualności

31.08.2012

Niebieska Linia 4/2012

Ludność palestyńska, zamieszkująca Zachodni Brzeg oraz Strefę Gazy, to społeczność żyjąca w bardzo szczególnych warunkach - na jej codzienne życie ma wpływ zarówno niestabilna sytuacja polityczna, jak i ekonomiczna. Odbija się ona zwłaszcza na życiu palestyńskich kobiet, które doświadczają różnych form dyskryminacji i przemocy w obrębie własnego społeczeństwa.

Niestabilne warunki panujące na Zachodnim Brzegu i w Strefie Gazy znacznie utrudniają gromadzenie wiarygodnych danych o rozmiarze zjawiska przemocy wobec żyjących tam kobiet. Na dodatek fakt, że kultura palestyńska to wciąż kultura wstydu", powstrzymująca wielu jej przedstawicieli przed otwartym rozmawianiem o tak delikatnych sprawach jak przemoc w obrębie rodziny, jest czynnikiem utrudniającym pozyskanie takich informacji. Badacze zjawiska zauważają ogromne rozbieżności pomiędzy informacjami podawanymi do publicznej wiadomości przez instytucje państwowe a tymi, które przedstawiają organizacje pozarządowe. Zatem głównymi źródłami, na podstawie których analizuje się zjawisko przemocy patriarcha I nej w społeczeństwie palestyńskim, są indywidualne wywiady, w których ofiary lub inne osoby posiadające jakiekolwiek informacje na ten temat dzielą się swoimi doświadczeniami¹.

Obszerne badania nad zjawiskiem przemocy - w tym również małżeńskiej - w społeczeństwie palestyńskim prowadzi Centrum Bisan ds. Badań i Rozwoju z Ram Allah. Zgodnie z wynikami prowadzonych przez nie badań można wnioskować, że przemoc małżeńska jest w społeczeństwie palestyńskim poważnym problemem.

Przemoc wobec kobiety palestyńskiej przekracza granice społeczno-klasowe i nie jest typowa jedynie dla ubogich, niewykształconych ludzi i konkretnego miejsca zamieszkania. Wyniki badań nad tym zjawiskiem sugerować mogą jednakże kilka prawidłowości. Po pierwsze: przemoc fizyczna ze strony męża jest tym intensywniejsza, im jest on młodszy, a im mniej wykształcona żona, tym bardziej podlega ona wszelkim rodzajom przemocy. Co więcej, bardziej narażone na przemoc są kobiety, których małżonkowie są słabo wykształceni lub nie posiadają żadnego wykształcenia. Ustalono, że również żona, która jest lepiej wykształcona od męża, jest bardziej narażona na przemoc z jego strony, niż gdyby miała takie samo wykształcenie jak on. Ponadto kobiety zależne ekonomicznie od mężów są znacznie bardziej narażone na przemoc z ich strony niż kobiety czynne zawodowo, posiadające własne środki pieniężne, a co więcej przemocy ekonomicznej ze strony męża częściej doświadczają żony w zaawansowanym wieku. Przemoc jest również częstsza w rodzinach o dużej liczbie członków, a wraz z obniżaniem się dochodu miesięcznego rodziny, wzrasta poziom agresji w jej obrębie².

W obszernych badaniach terenowych z 1998 r. Centrum Bisan ustaliło, że 52% mężatek z Zachodniego Brzegu i Stefy Gazy (zgodnie z wynikami badania przeprowadzonego na grupie 2410 kobiet) zaznało przemocy ze strony męża w ciągu ostatnich osiemnastu miesięcy poprzedzających badanie; zgodnie z wynikami drugiego badania, w którym udział wzięły 1334 zamężne kobiety - 44% palestyńskich kobiet było ofiarami przemocy ze strony małżonków w ciągu ostatnich osiemnastu miesięcy, które poprzedziły badanie³. Centrum ustaliło również, że 21 -23% mężatek przynajmniej raz zostało silnie popchniętych lub też przewróconych na ziemię przez własnego męża, 32-33% co najmniej jeden raz w ciągu ostatniego roku zostało przez męża spoliczkowanych, 15-16% kobiet co najmniej raz w ciągu ostatniego roku zostało uderzonych przez męża kijem, paskiem lub podobnym przedmiotem, a 24-25% zostało pobitych przez męża, który uderzał je rękami w różne miejsca na ciele nieprzerwanie przez kilka minut⁴. Ponadto, 41% - zgodnie z wynikami pierwszego badania i 40% - zgodnie z wynikami badania drugiego, było ofiarami przemocy ekonomicznej (która oznacza w tym przypadku zabranianie żonie udziału w zarządzaniu domowym budżetem)⁵.

Wyniki badań pokazują również, że jedną z powszechniejszych form przemocy małżeńskiej, jakiej doświadczają Palestynki, jest przemoc na tle seksualnym.

Przemoc seksualna w małżeństwie

Zgodnie z wynikami badania Centrum Bisan z 1999 r., ponad jedna czwarta mężatek z Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy była co najmniej raz w ciągu ostatniego roku poprzedzającego badanie przymuszona przez własnego męża do stosunku seksualnego, zaś co trzecią mąż usiłował zgwałcić⁶. Wiele kobiet nie wie, że ma prawo odmówić współżycia z mężem, jeśli miałoby się to odbyć wbrew ich woli. Znaczna część Palestynek uważa, że prawem męża jest współżycie z żoną zawsze, gdy tego chce i bez pytania jej o zgodę. Ponadto kobiety obawiają się, że sprzeciwiając się mężowi narażą się nie tylko na jego gniew, ale też popsują relacje łączące obydwie rodziny.

Badanie to pokazało także związek pomiędzy kwestią stosowania przez męża przemocy seksualnej wobec żony a poziomem wykształcenia małżonków oraz wysokością ich miesięcznego dochodu. Udowodniono, że wraz ze wzrostem wykształcenia małżonków zmniejsza się liczba popełnianych przez nich aktów przemocy na tle seksualnym. Żony mężczyzn niepiśmiennych, które co najmniej raz w ciągu roku poprzedzającego badanie zostały przymuszone do stosunku małżeńskiego, stanowiły 56% ofiar, a mężów, którzy ukończyli cztery klasy szkoły średniej - 42%. 30% kobiet, których mężowie otrzymali wykształcenie wyższe, zostało przez nich co najmniej raz w ciągu ostatniego roku zgwałconych. Jak wykazały badania, wraz ze wzrostem wykształcenia żony obniża się poziom przemocy, jaka występuje w małżeństwie. 51% kobiet nieumiejących ani czytać, ani pisać przynajmniej jeden raz w ciągu ostatniego roku zostało przymuszonych do stosunku seksualnego przez własnych mężów; podobna sytuacja miała miejsce w przypadku 41% kobiet z wykształceniem podstawowym, 38% z wykształceniem średnim i 30% z wyższym. 44% ofiar gwałtu małżeńskiego żyje w związkach, których dochód miesięczny jest niski, 39% w związkach o średnim dochodzie miesięcznym, a 35% - o wysokim dochodzie (autorzy podkreślają związek miesięcznych zarobków z poziomem wykształcenia). Nie została ustalona relacja pomiędzy długością stażu małżeńskiego lub też wiekiem małżonków a stopniem agresji seksualnej w małżeństwie⁷.

Gwałt małżeński w opinii kobiet i mężczyzn

W 2005 r. palestyńskie Centrum Kobiet ds. Doradztwa Prawnego i Społecznego opublikowało wyniki obszernego badania na temat tego, jak na kwestię przemocy wobec kobiet zapatrują się nie tylko kobiety, ale również mężczyźni w społeczeństwie palestyńskim. Dane do powyższego raportu zostały zgromadzone w głównej mierze na drodze analizy odpowiedzi, jakich udzielili mieszkańcy Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy na przygotowane wcześniej pytania, w okresie od 10 do 30 maja 2003 r. Badanie zostało przeprowadzone na reprezentatywnej grupie 579 osób (301 kobiet i 278 mężczyzn) - zarówno mieszkańców miast, wsi, obozów dla uchodźców, jak i obszaru pustynnego. Nacisk został położony na to, by w badaniu równy udział wzięły kobiety i mężczyźni reprezentujący różne grupy społeczno--ekonomiczne: kobiety niepracujące, które zajmują się domem, bezrobotne i bezrobotni, urzędniczki i urzędnicy, pracownicy fizyczni, uczennice i uczniowie ostatniej klasy szkoły średniej oraz studentki i studenci⁸. Najliczniejszą grupę wśród osób biorących udział w badaniu stanowili:

• pod względem miejsca zamieszkania: mieszkańcy miast (w tym 56,7% kobiet i 43,3% mężczyzn),

• pod względem wieku: osoby pomiędzy dwudziestym a dwudziestym dziewiątym rokiem życia (49,6% kobiet i 50,4% mężczyzn),

• pod względem stanu cywilnego: osoby stanu wolnego (49% kobiet i 51 % mężczyzn), a zaraz po nich - zamężne (56,2% kobiet i 43,8% mężczyzn),

• pod względem wykształcenia: absolwenci szkół średnich (53,6% kobiet i 46,4% mężczyzn),

• pod względem wykonywanego zawodu: urzędnicy (32,4% kobiet i 67,6% mężczyzn),

• pod względem pochodzenia społecznego: osoby z klasy średniej (56,7% kobiet i 43,3% mężczyzn)⁹. Jednym z istotniejszych wniosków płynących z tego badania jest to, że zdaniem wielu ankietowanych, specyficzna sytuacja polityczna, społeczna i ekonomiczna, w jakiej znajdują się Palestyńczycy, wpływa negatywnie na ludzi i prowadzi do wzrostu liczby aktów przemocy, poprzez które sprawcy próbują podnieść własną wartość i samoocenę, a także dodać sobie ważności w obliczu osoby słabszej, którą z reguły jest kobieta albo dziecko¹⁰.

Na pytanie, czy wymuszony kontakt seksualny z żoną można nazwać gwałtem, zarówno większość mężczyzn, jak i kobiet biorących udział w badaniu odpowiedziała negatywnie. Mężczyźni byli zdania, że wymuszanie na żonie współżycia seksualnego nie jest gwałtem, a seks jest naturalnym prawem mężczyzny. Według niektórych respondentów, przymuszanie żony do stosunku seksualnego za pomocą bicia można nazwać przemocą seksualną, ale nie gwałtem. Z powyższych wypowiedzi wynika, że zdaniem wielu Palestyńczyków biorących udział w badaniu, współżycie z żoną jest niekwestionowanym prawem mężczyzny, a obowiązkiem kobiety jest zgoda na każdy stosunek seksualny. Jedynie niewielka grupa mężczyzn biorących udział w dyskusji przyznała, że zjawisko gwałtu małżeńskiego występuje w społeczeństwie palestyńskim, a pojedynczy respondenci twierdzili, że jest ono rozpowszechnione¹¹. Część mężczyzn, którzy przyznali, że problem gwałtu małżeńskiego występuje w społeczeństwie palestyńskim była zdania, że zjawisko to przywędrowało do kultury palestyńskiej ze świata zachodniego wraz z telewizją satelitarną emitującą programy i filmy pełne przemocy¹². Ankietowane kobiety, podobnie jak mężczyźni, odrzuciły pojęcie gwałtu małżeńskiego, twierdząc, że mąż ma prawo do współżycia z żoną nawet, gdyby miał je na niej wymusić. Zdaniem autorów badania, takie wypowiedzi kobiet świadczą o wychowaniu w specyficznej kulturze, tj. takiej, w której kobiety dorastają w przeświadczeniu o własnej podległości względem mężczyzn i obowiązku posłuszeństwa żony wobec męża¹³.

Należy jednak zaznaczyć, że to nie jedyne opinie, jakie można było usłyszeć ze strony kobiet. Podobnie jak od niektórych mężczyzn, od kobiet również można było się dowiedzieć, że zjawisko gwałtu małżeńskiego występuje w społeczeństwie palestyńskim, a nawet, że jest powszechnym problemem. Jedna z respondentek powiedziała, że w noc poślubną większość mężczyzn współżyje ze swoimi żonami w sposób pełen przemocy, by potwierdzić swoją męskość. Mimo że kobiety były bardziej skłonne do tego, by przyznać, iż społeczeństwo palestyńskie nie jest wolne od problemu gwałtu małżeńskiego, to jednak większość z nich mówiła o konkretnych sytuacjach, w których można twierdzić, iż miał on miejsce, na przykład: w czasie menstruacji, ciąży etc. Tylko nieliczne ankietowane stwierdziły, że gwałtem jest każdy stosunek seksualny wymuszony na żonie przez męża, bez względu na inne okoliczności¹⁴.

Podsumowanie

Mimo przeobrażeń kulturowych, politycznych i ekonomicznych, społeczeństwo palestyńskie w dalszym ciągu mocno opiera się na strukturach plemiennych, w których funkcjonowaniu znaczącą rolę odgrywa prawo zwyczajowe, będące wciąż bardzo głęboko osadzone w tradycji i silnie przywiązane do konserwatywnych norm społeczno-obyczajowych. Chociaż w życiu publicznym Palestynki odgrywają coraz większą rolę, w obrębie rodziny są niezmiennie traktowane jak osoby małoletnie, wymagające nie tylko męskiej pomocy i opieki, ale też kontroli.

Jak pokazują wyniki badań prowadzonych przez lokalne organizacje pozarządowe, przemoc wobec kobiety palestyńskiej nie jest ograniczona do konkretnej grupy społecznej, nie wiąże się z konkretnym miejscem zamieszkania etc. Można jednak zaobserwować pewne tendencje: przemocy ekonomicznej ze strony męża częściej zaznają kobiety w zaawansowanym wieku, częstszymi sprawcami przemocy fizycznej są młodzi mężczyźni, a najbardziej narażone na przemoc ze strony mężów są kobiety zależne od nich ekonomicznie.

Duży problem w społeczeństwie palestyńskim stanowi przemoc seksualna, w tym gwałt małżeński. Do tego dochodzi fakt, że większość palestyńskich kobiet i mężczyzn nie uważa wymuszonego kontaktu seksualnego z żoną za gwałt. Zdaniem wielu przedstawicieli tego tradycyjnego społeczeństwa, współżycie z żoną jest niekwestionowanym prawem męża, a wola żony (bądź jej brak) nie muszą być brane pod uwagę.

Ponieważ palestyńskie społeczeństwo nie zapewnia wsparcia ofiarom przemocy oraz dysponuje ubogimi rozwiązaniami prawnymi, maltretowane Palestynki pozostają przy swoich agresywnych mężach, od których zwykle są w pełni zależne ekonomicznie. Ponadto ofiary uważają, że nie nagłaśniając sprawy, chronią małżeństwo i dobre imię całej rodziny - a zdaniem większości społeczeństwa palestyńskiego, nie ma nic cenniejszego niż reputacja wspólnoty. Z tą opinią zgadza się również większość ofiar przemocy małżeńskiej.

Przed palestyńskimi kobietami stoi jednak szansa na wywalczenie, w trakcie formowania się prawa niepodległego państwa palestyńskiego, sprawiedliwych przepisów prawa karnego. Sprawiedliwych tzn. takich, które będą chronić kobiety przed wszelkiego rodzaju formami przemocy, a przede wszystkim - wyraźnie określać, kto jest faktyczną ofiarą, a kto sprawcą.

Przypisy

¹ E. Freed (red.), E. Hansson (bad.), Women under siege. A review of violence against women in Palestine and its extreme expression \n the form of 'honour' killings, Palestinian Human Rights Monitor Group, Jerozolima 2008, s. 20-21.

² Takrir hawl wad'ijjat al-mar'a al-fihstinijja bi-l-istinad ila ittifakijjat al-kada ala kaffat aszkal at-tamjiz didd al-mar'a, Markaz al-Mar'a li-l-lrszad al-Kanuni wa-1-ldżtima'i, Jerozolima 2001, s. 49.

³ M. M. Haj-Yahia, The Incidence of Wife Abuse and Battering and Some Socio-demographic Correlates os Revealed by Two National Surveys in Palestinian Society, Bisan Center for Research and Deve-lopment, Ram Allah 1 999 (za:) Wad'ijjat al-mar'a al-filastinijja fi zill maszru kanun al-ukubat, Markaz al-Mar'a li-l-lrszad al-Kanuni wa-1-ldżtima'i, Jerozolima 2005, ss. 48-49.

⁴ Wad'ijjat al-mar'a al-filastinijja fi zill maszru kanun al-ukubat, op. cit., s. 59.

⁵ M.M. Haj-Yahia, op. cit. (za:) Ibidem, ss. 48-49.

⁶ Wad'ijjat al-mar'a al-filastinijja fi zill maszru kanun al-ukubat, op. cii., s. 70-85.

⁷ Ibidem, s. 71-72.

^B Ibidem, s. 14-15.

⁹ Ibidem, s. 16-17.

¹⁰ Ibidem, s. 30.

¹¹ Ibidem, s. 73-75.

¹² Ibidem, s. 75.

¹³ Ibidem, s. 76.

¹⁴ Ibidem, s. 77.

dr Ewa Górecka - absolwentka arabistyki UW i podyplomowych Gender Studies w PAN, stypendystka rządu RP w Jordanii (2005/2006), dr nauk humanistycznych w zakresie literaturo-znawstwa arabskiego.