Psychopata subkryminalny

Aktualności

30.12.2012

Niebieska Linia 6/2009

Niewiele jednostek psychopatologicznych zyskało tyle uwagi, co psychopatia - i choć zwykle rozważa się ją w kontekście kryminalnym, warto pamiętać, że niemal od samych początków naukowego myślenia o niej, dostrzegano obecność jednostek psychopatycznych, które nie przejawiały jawnych zachowań dewiacyjnych.

Nieprzypadkowo tak często zestawiano to zaburzenie z przestępczością, w skrajnych przypadkach beztrosko nadużywając tej kategorii, zrównując etiologiczne koncepcje psychopatii z ogólnymi koncepcjami przyczyn przestępczości. Cechy tego zaburzenia osobowości w naturalny sposób ulegają eksternalizacji w formie zachowań kolidujących z systemami normatywnymi (w tym z normami prawnymi), a wartość psychopatii jako istotnego predyktora zachowań przestępczych znajduje potwierdzenie w badaniach kryminologicznych. Nie sposób bagatelizować tego związku, zważywszy, że przestępstwa popełniane przez psychopatów często cechuje sadyzm, brutalność i przemoc o drapieżczym charakterze, którym nie towarzyszą wyrzuty sumienia czy wzgląd na zadane innym cierpienie (Hare, 2007). Co więcej, zjawisko recydywy dotyka psychopatów nie tylko w większym stopniu niż innych kryminalistów, ale również w istotnie młodszym wieku. Przestępstwa przez nich popełniane są bardzo zróżnicowane - dotyczą zarówno zdrowia, jak i mienia, a ich ofiarami padają nie tylko ludzie, ale także instytucje. Za zasadnością traktowania psychopatii jako predyktora zachowań przestępczych przemawiają również statystyki penitencjarne - szacuje się, że psychopaci w warunkach izolacji więziennej, w zależności od przyjętych kryteriów diagnostycznych, stanowią 15-25% więźniów (w przypadku kobiet ok. 10%) (por. Kirkman, 2002).

Niemniej jednak istnieje grupa osób, które - mimo że często nie wkraczają na drogę przestępstwa i nie są jawnie antyspołeczne - zasadnie określane są mianem psychopatów. Choć jednostkom tym w literaturze psychologicznej nie poświęcono dotąd wiele miejsca, wzmianki o zjawisku niekryminalnej psychopatii pojawiają się już w pracach uznawanych obecnie za klasyczne. Już Cleckley (1976) zaobserwował, jak sprawiający pozór normalności pacjenci, umiejętnie uwodzili i wykorzystywali personel szpitala, innych pacjentów czy członków rodzin. Ich często wysokie zdolności intelektualne, przy powierzchowności zdrowia psychicznego kryjącej semantyczną afazję", pozwalały im osiągać sukces w biznesie czy innej działalności zawodowej. Dla opisu tych jednostek ukuto termin psychopaty subkryminalnego (niekryminalnego), a gdy polem jego działania jest organizacja -psychopaty industrialnego czy korporacyjnego.

Co mówią badacze?

Hare, kontynuator koncepcji Cleckleya, wykazał w swych wczesnych analizach, że cechy psychopatii organizują się w dwa czynniki. Czynnik 1. odzwierciedla interpersonalne i afektywne komponenty zaburzenia i znajduje wyraz w egoistycznym, wrogim i pozbawionym wyrzutów sumienia wykorzystywaniu innych. Czynnik 2. odnosi się do dewiacyjnego, nieakceptowanego społecznie i niestabilnego stylu życia psychopaty. Oba czynniki pozwalają na przedstawienie typowych sylwetek psychopatycznych (Babiak, 2000): w wysokim nasileniu występują u psychopatów kryminalnych, lecz w przypadku przestępców niepsychopatycznych (zwykle spełniających kryteria antyspołecznego zaburzenia osobowości) jedynie czynnik 2. jest reprezentowany w pełni, przy niskich lub średnich wynikach w zakresie czynnika 1. Z odmienną sytuacją spotykamy się u psychopaty subkryminalnego (rys. 1 - industrialnego), który osiąga średnie wyniki w obszarze dewiacyjnego stylu życia (czynnik 2.) i skrajnie wysokie w zakresie komponenty osobowościowej (czynnik 1.) (por. rys. I).¹

RYS. 1. Profile psychopatów ze względu na nasilenie czynników 1 i 2 (PCL-R)

Rys. 1

Źródło: Babiak, 2000.

Wśród subkryminalnych psychopatów - o osobowościowych cechach zaburzenia, lecz nie przejawiających poważnych zachowań antyspołecznych -są tacy, których zwyczajnie nie przyłapano dotąd na zachowaniu przestępczym, ale i tacy, którzy - formalnie nie łamiąc prawa - swym stylem życia wyrządzają otoczeniu fizyczne, emocjonalne i ekonomiczne szkody.

Bez wątpienia u wielu sprawców nadużyć, oszustw, defraudacji czy malwersacji, o których z eskalującą częstotliwością donoszą środki masowego przekazu, można dopatrzyć się rysów psychopatycznych. Oczywiście, nie tylko psychopaci dopuszczają się tego rodzaju czynów. Często stają się one udziałem ludzi przekonanych o własnym uprzywilejowaniu, nie potrafiących oprzeć się pokusie nadużywania przywilejów wynikających z posiadanej formalnej czy nieformalnej władzy, którzy rezygnują ze spełniania standardów etycznych i naruszają regulacje prawne. Faktem jest jednak, że obok tych innowacyjnych" jednostek istnieją te spełniające kryteria diagnostyczne psychopatii. Choć najprawdopodobniej zachowania wielu z nich nie noszą znamion przestępstwa, nie oznacza to, że nie pociągają one za sobą osobistych kosztów, które ponieść muszą zarówno współpracownicy tych jednostek, jak i zatrudniająca psychopatę organizacja (w formie finansowych szkód bezpośrednich bądź pośrednich, np. wskutek obniżania morale personelu czy utraty wartościowych pracowników).

Nie ma dotąd wśród badaczy i teoretyków zgody co do charakteru związku psychopatii kryminalnej z taką formą zaburzenia, w której występuje pełna ekspresja symptomów. Rozważania w tym obszarze wyprowadzane są z trzech podejść teoretycznych (por. Hali, Bening, 2006): subklinicznej manifestacji zaburzenia, złagodzonej ekspresji pełnego zaburzenia oraz perspektywy podwójnego procesu.

Zgodnie z perspektywą subklinicznej manifestacji psychopatii, psychopaci niekryminalni stanowią mniej ekstremalny przykład zaburzenia. Doświadczają oni tego samego procesu etiologicznego co psychopaci kryminalni, lecz przebiega on w sposób złagodzony. Zwolennicy tego podejścia zakładają, że zachowania antyspołeczne wynikają bezpośrednio z cech osobowości. W związku z tym społeczne wykroczenia psychopatów subklinicznych - których osobowościowe cechy zaburzenia są mniej rozwinięte - będą rzadsze i mniejszego kalibru².

Według badaczy uznających psychopatię niekryminalną za złagodzoną ekspresję zaburzenia, obie grupy cechuje jednakowa etiologia oraz ten sam ciężar patologii leżącej u podstaw zachowań. W tym ujęciu antyspołeczne zachowanie jest efektem dyspozycji, która w niektórych przypadkach (psychopaci subkryminalni) jest łagodzona oddziaływaniem szeregu czynników pośredniczących (inteligencja, uzdolnienia, edukacja, status socjoekonomiczny itp.), które modyfikują kształt behawioralnej ekspresji psychopatycznej dyspozycji. Osoby te mogą unikać antyspołecznych zachowań, definiowanych przez normy prawne jako przestępstwa, a swe tendencje realizować w zachowaniach społecznie sankcjonowanych.

Perspektywa podwójnego procesu uznaje istnienie dwóch grup cech psychopatii - interpersonalno-afektywnych oraz zachowań antyspołecznych - o odmiennej etiologii. Poszczególne jednostki psychopatyczne mogą różnić się pod względem nasilenia danych elementów zaburzenia. Psychopata subkryminalny jest zatem osobą o wysokim nasileniu cech interpersonalno-afektywnych, przy obniżonym (wobec swego kryminalnego odpowiednika) poziomie dewiacji antyspołecznej. Osoba taka może funkcjonować w sposób pozornie przystosowawczy, bez wchodzenia w kolizję z prawem. Perspektywa ta wypływa z badań nad wspomnianym wcześniej czynnikowym modelem psychopatii (por. DeMatteo i in., 2006; Kirkman, 2002).

Powyższych trzech podejść nie należy traktować jako rywalizujących i wzajemnie się wykluczających, lecz raczej jako współwystępujące perspektywy badawcze, wyznaczające odmienne problemy badawcze i obszary analiz.

Odkryć mroczną stronę

Studia nad psychopatią prowadzone przez psychologów pracy i organizacji wpisują się w nurt badań rozpatrujących cechy osobowości jako istotne zmienne wpływające na funkcjonowanie pracowników i organizacji. Dotąd badania te dotyczyły w przeważającej mierze cech pożądanych i poszukiwanych (zdolności przywódcze, umiejętność pracy w zespole itp.), które określono mianem jasnej strony. Dopiero od niedawna prowadzi się analizy odpowiadające zapotrzebowaniu na zrozumienie tzw. mrocznej strony, na którą składają się dysfunkcyjne aspekty osobowości przyczyniające się do kontrproduktywnych zachowań w środowisku pracy (por. Babiak, 2007).

Badania, których przedmiotem jest funkcjonowanie psychopatów w warunkach pracy, należą do niezwykle trudnych choćby z racji manipulacyjnych zdolności osób badanych czy zabiegów mających utrudniać ich identyfikację i chronić przed odpowiedzialnością za popełnione czyny. Zwykle badania nad psychopatią prowadzi się w warunkach więziennych czy szpitalnych, umożliwiających łatwy, instytucjonalny dostęp do osób badanych. Zważywszy na specyfikę owych warunków, niektórzy badacze kwestionują trafność zewnętrzną takich pomiarów. Uwaga badaczy coraz częściej kierowana jest ku psychopacie subkryminalnemu, którego obserwacja daje szansę uchwycenia sposobu zachowania w warunkach rzeczywistych, w sytuacji pracy czy w interakcjach z innymi.

J.G.

Przypisy

¹Obecnie Hare (2008) charakteryzuje psychopatię w oparciu o cztery wymiary (nie rezygnując jednak z podziału dwuczynnikowego): interpersonalny, afektywny, behawioralny (styl życia) oraz antyspołeczny. Wymiar interpersonalny obrazuje sposób prezentacji siebie: łatwość wysławiania się i powierzchowny urok, egocentryzm i przesadne poczucie własnej wartości, skłonność do oszukiwania i manipulacji oraz patologicznego kłamstwa. Wymiar afektywny obejmuje deficyty emocjonalne w zakresie poczucia winy, wyrzutów sumienia, empatii, a także płytkość uczuć oraz nieprzyjmowanie odpowiedzialności. Na właściwy psychopatom styl życia w społeczeństwie składają się: ciągle poszukiwanie stymulacji i skłonność do szybkiego nudzenia się, impulsywność, nieodpowiedzialność, brak realistycznych długodystansowych celów oraz pasożytniczy sposób życia (tj. żerowanie na łatwowierności innych, wykorzystywanie przyjaciół i rodziny itp.). Ostatni z czynników obrazuje skłonność do zachowań antyspołecznych - słabą kontrolę zachowania, wczesne problemy w zachowaniu, przestępczość w okresie dorastania, nieprzestrzeganie zasad zwolnienia warunkowego oraz kryminalną wszechstronność. Psychopaci nie nawiązują stabilnych relacji, nie można na nich polegać, często cechuje ich seksualny promiskuityzm.

² Ten sposób myślenia obecny jest w spekulacjach Cleckleya na temat niepełnej manifestacji zaburzenia" (1976) czy u Gustafsona i Ritzera (1995) w koncepcji nietypowej promocji własnej osoby" (aberrant self-promotion-ASP). Badacze ci uznali, że różnica między psychopatami i osobami cechującymi się ASP (o silnych cechach narcystycznych, jedynie sporadycznie dokonujący przestępstw) nie ma charakteru jakościowego, a dotyczy jedynie stopnia nasilenia cech.

BIBLIOGRAFIA

Babiak P. (2000), Psychopathic Manipulation at Work (w:) C. B. Gacono (red.) The Clinical and Forensic Assessment of Psychopathy: A Practitioner's Guide, Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates.

Babiak P. (2007), From darkness in-to light: psychopathy in industrial and organizational psychology (w:) H. Herve, J. C. Yuille (red.) The Psychopath: Theory, Research, and Practice (s. 411^128). Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates.

Babiak P., Hare, R. D. (2009), Węże w garniturach. Gdy psychopaci idą do pracy, Poznań: Jeżeli P To Q Wydawnictwo.

Cleckley H. (1976), The Mask Of Sanity, St. Louis: C. V. Mosby.

DeMatteo D., Heilbrun K., Marczyk G. (2006), An Empirical Investigation of Psychopathy in a Noninstitutionalized and Noncriminal Sample, Behavioral Sciences and the Law, 24, 133-146.

Gustafson S. B., Ritzer D. R., (1995), The dark side of normal: a psychopathy-linked pattern called aberrant self-promotion, European Journal of Personality, 9,147-183.

Hali J. R., Benning S. D. (2006), The Successful" Psychopath. Adaptive and Subclinical Manifestations of Psychopathy in the General Population (w:) Ch. J. Patrick (red.) Handbook of Psychopath, New York: Guilford Press.

Hare R. D. (2007), Psychopathic Aggression: The Dark Side of Personality, niepublikowany wykład wygłoszony w ramach cyklu Emociones basicas: El impacto de la ciencia socidad.

Hare R. D. (2008), Psychological Instruments in the Assessment of Psychopathy (w:) A. Felthous, H. Sass (red.) The International Handbook of Psychopathic Disorders and the Law, Chichester: John Wiley and Sons, Ltd.

Kirkman C. A. (2002), Non-incarcerated psychopaths: why we need to know more about the psychopaths who live amongst us, Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 9, 155-160.