Sądy i kuratorska służba sądowa
Aktualności
Niebieska Linia 4/2010
W ochronie osób pokrzywdzonych
Służby umiejscowione w wymiarze sprawiedliwości w postaci sądowych kuratorów rodzinnych i karnych stanowią istotny element sprawnego lokalnego systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Kuratorzy sądowi będą mogli lepiej wykonywać swoje obowiązki i pełniej korzystać z przysługujących im uprawnień, jeśli będą włączani do lokalnych działań związanych z przeciwdziałaniem przemocy.
Podstawową jednostką sądownictwa powszechnego w Polsce jest sąd rejonowy. W każdym sądzie rejonowym funkcjonuje wydział karny i wydział rodzinny oraz zespoły kuratorskiej służby sądowej (ZKSS) wykonujące orzeczenia karne oraz zespoły KSS wykonujące orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich.
Moje doświadczenia zawodowe pokazują, że często fakt ujawnienia przemocy w rodzinie (zwłaszcza gdy w tej rodzinie wychowują się małoletnie dzieci) może stać się przedmiotem zarówno postępowania karnego, jak i cywilnego (prowadzonego przez wydziały rodzinne). Celem postępowania karnego jest ukaranie sprawcy przestępstwa, natomiast celem postępowania cywilnego (tu: opiekuńczego) jest podjęcie działań interwencyjnych wobec środowiska rodzinnego dziecka, które mają przede wszystkim doprowadzić do zapewnienia dziecku ochrony przed dalszym krzywdzeniem, a następnie w dalszej perspektywie zmierzają do zaistnienia w środowisku opiekuńczym dziecka zmian, które pozwolą dziecku na bezpieczne w nim funkcjonowanie i rozwój adekwatny do wieku dziecka.
Oczywistym jest, że wymienione przeze mnie postępowania przed sądem karnym i rodzinnym w przypadku stwierdzenia przemocy w rodzinie, w której wychowują się małoletnie dzieci, nie wykluczają się wzajemnie, lecz są działaniem komplementarnym, zmierzającym do zapewnienia dzieciom uwikłanym w przemoc w rodzinie pełnej ochrony, pomocy i wsparcia ze strony różnorakich służb.
Organizacja i zadania kuratorskiej służby sądowej
Szczegółowy opis organizacji, zadań, uprawnień i obowiązków KSS przedstawia ustawa o kuratorach sądowych1 z lipca 2001 roku oraz akty wykonawcze2 do tej ustawy. Kuratorską służbę tworzą kuratorzy zawodowi i społeczni. Kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia w sprawach karnych zwani są kuratorami dla dorosłych, a kuratorzy wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych - kuratorami rodzinnymi. Kuratorzy zawodowi posiadają obligatoryjnie wyższe wykształcenie kierunkowe oraz odbyli roczną aplikację kuratorską i zdali pomyślnie egzamin zawodowy.
Kuratorzy zawodowi i społeczni, wykonujący w danym sądzie rejonowym orzeczenia w sprawach karnych,tworzą Zespoły Kuratorskiej Służby Sądowej (ZKSS) wykonujące orzeczenia w sprawach karnych, a kuratorzy rodzinni (zawodowi i społeczni) Zespoły Kuratorskiej Służby Sądowej wykonujące orzeczenia w sprawach rodzinnych. Pracą każdego zespołu kieruje kierownik. Na poziomie sądu okręgowego działa kurator okręgowy, któremu podlegają wszyscy kuratorzy sądowi wykonujący obowiązki w danym okręgu.
Kuratorzy wykonują zadania o charakterze : wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym. Głównym zadaniem kuratorów dla dorosłych jest pełnienie dozorów (na etapie postępowania wykonawczego), a kuratorów rodzinnych pełnienie nadzorów (naetapie postępowania rozpoznawczego i wykonawczego) i sporządzanie wstępnych diagnoz (na etapie postępowania rozpoznawczego) sytuacji opiekuńczej małoletniego lub nieletniego.
Ochrona osób pokrzywdzonych przestępstwem
W polskim systemie prawnym ochrona osób pokrzywdzonych przestępstwem realizowana jest poprzez oddziaływania wymiaru sprawiedliwości na sprawcę przestępstwa. Na etapie postępowania przygotowawczego prowadzonego przez właściwą prokuraturę pokrzywdzony ma szerokie uprawnienia, które umożliwiają mu aktywny udział w tym postępowaniu. Na wniosek pokrzywdzonego lub z własnej inicjatywy prokurator może występować do sądu karnego o zastosowanie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania lub samemu zastosować inne przewidziane w kodeksie postępowania karnego środki, np. dozór policji, poręczenie majątkowe wobec podejrzanego.
Na etapie postępowania przed sądem i postępowania wykonawczego równie szerokie uprawnienia posiada pokrzywdzony, który ustanowił się oskarżycielem posiłkowym.
Po uprawomocnieniu się wyroku o: warunkowym zawieszeniu kary pozbawienia wolności, warunkowym umorzeniu postępowania karnego, warunkowym zwolnieniu z reszty kary, sąd karny kieruje orzeczenie, które oddaje skazanego pod dozór kuratora sądowego do ZKSS w celu jego objęcia.
Kurator sprawujący dozór nad skazanym ma prawo żądać od skazanego niezbędnych informacji oraz wzywać go do osobistego stawienia się w wyznaczonym terminie w siedzibie sądu. Ma także prawo do zapoznawania się z aktami sprawy oraz innymi źródłami informacji o skazanym będącymi w posiadaniu organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz zakładów pracy lub innych pracodawców, szkół i organizacji społecznych w zakresie niezbędnym do efektywnego sprawowania dozoru. Kurator zawodowy ma prawo uczestniczyć w posiedzeniach sądu dotyczących osób znajdujących się pod dozorem, a ponadto może:
- występować z wnioskiem w sprawie zmiany orzeczenia sądu, np. o zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności, o odwołanie warunkowego zwolnienia lub zmianę okresu próby, o zwolnienie od wykonania obowiązków, o zawieszenie postępowania wykonawczego, o odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności lub jej zawieszenie;
- podejmować czynności w zakresie materialnej lub innej pomocy skazanemu albo jego rodzinie3;
- wnioskować o dopuszczenie kuratora społecznego do udziału w posiedzeniu sądu w postępowaniu wykonawczym, jeżeli jego udział może mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia.
Warto zauważyć, że uprawnienie do składania wniosku o zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności posiada również pokrzywdzony, który w postępowaniu przed sądem ustanowił się oskarżycielem posiłkowym.
Reasumując, kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia karne są ważnym elementem systemu przeciwdziałania przemocy i ochrony osób pokrzywdzonych. Sprawując dozory nad skazanymi, mają oni bezpośredni wpływ na ich sytuację prawną (składanie wniosków w sprawie zmiany orzeczenia).
Oczywistym jest, że kuratorzy dla dorosłych współpracują z kuratorami rodzinnymi i sądem rodzinnym wówczas, gdy skazany zamieszkuje wspólnie z rodziną, w skład której wchodzą małoletnie dzieci (szczególnie gdy skazany dopuścił się przestępstwa z rozdziału XXV i XXVI k.k.4).
Ochrona małoletnich ofiar przestępstw
W Polsce jedyną instytucją uprawnioną do wydawania decyzji w sprawie ochrony szeroko rozumianego dobra dzieci, które nie ukończyły 18 lat (pojęcie kodeksowe=maloletni) jest sąd opiekuńczy (czyli wydział rodzinny i nieletnich w danym sądzie rejonowym) i sędzia rodzinny. Sąd działa w tych sprawach z urzędu lub na wniosek. Podstawę prawną do wszczęcia przez sąd sprawy z urzędu daje art. 570 i 572 k.p.c.5.
Sąd wszczyna postępowanie opiekuńcze, bada sytuację opiekuńczą małoletniego i niezwłocznie, jeśli wymaga tego sytuacja, wydaje stosowne zarządzenia (np. umieszczenie dziecka w placówce lub w rodzinie zastępczej, poddanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora, zakaz osobistej styczności z dzieckiem rodzica). Po przeprowadzeniu postępowania rozpoznawczego sąd wydaje orzeczenie (postanowienie). Sąd opiekuńczy może w postanowieniu odrębnie uregulować władzę rodzicielską każdego z rodziców poprzez: pozbawienie władzy rodzicielskiej (art. 111 k.r. i o.), zawieszenie władzy rodzicielskiej (art. 110 k.r. i o.) lub ograniczenie władzy rodzicielskiej (art. 109 k.r. i o.).
W przypadku ograniczenia rodzicowi władzy rodzicielskiej sąd prowadzi po uprawomocnieniu się orzeczenia postępowanie wykonawcze. Gdy sąd ograniczył władzę rodzicielską poprzez poddanie jej stałemu nadzorowi kuratora sądowego orzeczenie w tej sprawie kierowane jest do wykonania do Zespołu KSS, a nadzór zostaje powierzony kuratorowi sądowemu.
W czasie sprawowania nadzoru nad wykonywaniem przez rodzica władzy rodzicielskiej, rodzic przy współudziale kuratora sądowego podejmuje działania zmierzające do usunięcia skutków uchybień w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej oraz działa na rzecz uniknięcia w przyszłości podobnych zdarzeń, które stanowiły podstawę wydania orzeczenia przez sąd. Jeśli do naruszeń nie doszło, nadzór pełni funkcję profilaktyczną -zapobiega wystąpieniu nieporządanych zachowań/zdarzeń u osób z grupy dużego ryzyka. W każdym momencie sprawowania nadzoru kurator sądowy ma obowiązek sygnalizować sądowi konieczność zmiany lub uchylenia wydanych w trybie art. 109 k.r. i o. zarządzeń (art. 11 ustawy o kuratorach sądowych). Prowadząc nadzór kurator ma obowiązek współpracować z właściwym samorządem i organizacjami statutowo zajmującymi się wychowaniem, resocjalizacją, leczeniem i świadczeniem pomocy w środowisku otwartym" oraz sygnalizować sądowi przyczyny przewlekłości postępowania wykonawczego lub innych uchybień w działalności pozasądowych podmiotów wykonujących orzeczone środki" (art. 11 pkt 3 i 5 ustawy o kuratorach sądowych). W sytuacji, gdy równolegle do postępowania opiekuńczego toczy się postępowanie karne, kurator rodzinny ma obowiązek współdziałać z prokuratorem, sądem karnym lub kuratorem karnym (zależy od etapu procedury karnej), aby chronić małoletniego przed sprawcą przestępstwa.
Tak więc na etapie prowadzonego przez sąd opiekuńczy postępowania wykonawczego kurator sądowy jest istotnym elementem systemu pomocy dziecku - osobie pokrzywdzonej przestępstwem lub świadkowi takiego przestępstwa. Kurator zawodowy posiada uprawnienia składania sądowi stosownych wniosków o zmianę zarządzeń przewidzianych w art. 109 k.r. i o. Oczywiście, w sytuacji, gdy sąd nie ustanowił nadzoru kuratora sądowego nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej, informacje o nieprawidłowej sytuacji małoletniego, wobec którego toczy się postępowanie opiekuńcze, należy kierować bezpośrednio do sądu, powołując się na sygnaturę sprawy.
W moim przekonaniu służby umiejscowione w wymiarze sprawiedliwości w postaci sądowych kuratorów rodzinnych i karnych stanowią istotny element sprawnego lokalnego systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Kuratorzy sądowi będą mogli lepiej wykonywać swoje obowiązki i pełniej korzystać z przysługujących im uprawnień, jeśli będą włączani do lokalnych działań związanych z przeciwdziałaniem przemocy. Szczególnie ważną rolę w tych działaniach mogą pełnić zawodowi kuratorzy dla dorosłych, którzy stanowią profesjonalną służbę zajmującą się sprawcami przemocy w rodzinie i posiadającą skuteczne narzędzia w postaci uprawnień dotyczących wpływania na kształt orzeczenia sądu karnego oraz jego wykonanie. Nieoceniona jest również rola sądu rodzinnego i kuratorów rodzinnych w zapewnianiu bezpieczeństwa najmłodszym i tym samym najsłabszym członkom rodziny doznającej przemocy. Moje doświadczenie zawodowe pokazuje, że wysiłek moich koleżanek i kolegów kuratorów rodzinnych i karnych przy współpracy z sędziami rodzinnymi i karnymi oraz z naszymi partnerami lokalnymi jest skuteczniejszy i przynosi zawsze dużo większe efekty dla naszych podopiecznych niż działanie w pojedynkę.
A. P.-M.
Przypisy
1 Ustawa o kuratorach sądowych z dnia 27 lipca 2001 r. (Dz. U. 01.98.1071 z późn. zm.).
2 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz. U. 03.112.1064), Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 czerwca 2003 r. w sprawie zakresu praw i obowiązków podmiotów sprawujących dozór, zasad i trybu wykonywania dozoru (...) (Dz. U. 02.91.812) i in.
3 Chodzi o środki z Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej, które mogą być kierowane zarówno do osób skazanych, ich rodzin, jak również osób pokrzywdzonych przestępstwem, np. na obdukcję lekarską. Zasady i tryb przyznawania pomocy zawiera Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej (Dz. U. 05.69.618).
4 Rozdział XXV Kodeksu karnego Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności", Rozdział XXVI k.k. Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece".
5 Art. 572 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego: Każdy, komu jest znane zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuńczy. § 2. Obowiązek wymieniony w paragrafie poprzedzającym ciąży przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratorach, notariuszach, organach samorządu terytorialnego, Policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi.
Treści zawarte w artykule były prezentowaneprzez autorkę w formie wykładu dla słuchaczy Niebieskiej Akademii Warszawskiej w 2009 roku.
Inne z kategorii
Zostań koordynatorem(-ką) poradni pomocowej platformy dla osób w kryzysie psychicznym
18.06.2025
Poszukujemy osoby na stanowisko koordynatora(-ki)...
czytaj dalej
Procedura Niebieskie Karty
19.02.2024
W 2023 roku procedura "Niebieskie Karty" została wzbogacona o kilka nowych elementów.
... czytaj dalej
