Schematy osobiste a zachowania agresywne i autoagresywne
Aktualności
Niebieska Linia nr 4 / 2016
Istnieją pewne schematy, sposoby funkcjonowania, które ze względu na trudne doświadczenia w dzieciństwie są destrukcyjne, utrudniają człowiekowi odczuwanie satysfakcji z życia, a ponadto są źródłem stosowania przemocy wobec innych oraz wobec samego siebie.
Jakże znane są nam polskie przysłowia ludowe dotyczącego znaczenia rodziny w kształtowaniu swego potomka Czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci", Jakie drzewo, taki klin, jaki ojciec, taki syn", Jakie jabłko, taka skórka, jaka matka, taka córka", Niedaleko pada jabłko od jabłoni". Są to tzw. mądrości ludowe przekazywane z pokolenia na pokolenie, które co do zasady nie mogą stanowić rzetelnej i obiektywnej prawdy naukowej. Co więcej, mogą stanowić źródło niesprawiedliwej oceny, stygmatu dla dzieci z tzw. rodzin dysfunkcyjnych, w których występuje m.in. uzależnienie, przemoc, agresja czy też zaniedbanie. Z doświadczenia terapeutycznego, jak i z badań naukowych wynika bowiem, iż dziecko, które doświadczało lub było świadkiem przemocy w rodzinie, nie zawsze powiela agresywny sposób wywierania wpływu na innych. Niewątpliwie doświadcza ono jednak wielu deficytów na skutek niezaspokojenia podstawowych potrzeb bliskości, bezpieczeństwa, a przede wszystkim poczucia bycia ważnym i szanowanym.
Z jednej strony młody człowiek poprzez obserwację zachowań ważnych dla niego osób uczy się jakości bycia z innymi, sposobów wyrażania emocji i radzenia sobie z kryzysem, a z drugiej strony odczuwa liczne emocje – im bardziej są one przykre, tym trudniej jest mu sobie z nimi poradzić. W konsekwencji następuje wieloletni proces kształtowania się dwóch rodzajów sposobów funkcjonowania. Pierwszym z nich jest funkcjonowanie w relacji z samym sobą, a drugim – funkcjonowanie w relacji z innymi.
Schemat osobisty – co to jest?
We współczesnej literaturze z zakresu psychologii przyjmuje się, iż człowiek funkcjonuje według pewnych wzorów określonych jako schemat. Pojęcie schematu rozumiane jest jako (...) względnie trwała i kształtowana przez minione doświadczenia osobista forma organizacji psychicznej łącząca różnorodne, ale specyficzne dla danego schematu, treści i zjawiska psychologiczne"[1]. W uproszczeniu, dzięki obecności schematów człowiek funkcjonuje według złożonego szkicu, planu poznawczego (myślowego), który ułatwia interpretowanie i podejmowanie decyzji w konkretnych sytuacjach dnia codziennego. Schematy wywierają zatem bardzo silny wpływ na funkcjonowanie człowieka, co więcej ujawniają się w postaci automatycznych sposobów myślenia, odczuwania i reagowania. Oznacza, iż poprzez ukształtowany pewien kanon postrzegania rzeczywistości, odtwarzania wspomnień, jak i fantazjowania na temat przyszłości, odczuwa on odmienne stany emocjonalne, które z kolei prowadzą do automatycznych zachowań. Przykładowo, człowiek, który często przypomina sobie smutne chwile z przeszłości, może doświadczać emocji smutku, gniewu czy też przygnębienia, a w konsekwencji melancholii i depresji. Jeśli natomiast taki człowiek myśli o przyszłości, może automatycznie odczuwać strach i uporczywy lęk, które z czasem mogą prowadzić do zaburzeń zachowania w postaci fobii, paranoi i natręctw.
W powstawaniu destrukcyjnych schematów szczególną rolę odgrywają doświadczenia z wczesnego dzieciństwa, w czasie którego dziecko przyswaja sobie treść i jakość relacji z ważnymi dla niego osobami (rodzicami, opiekunami). Treści te dotyczą jakości rozumienia świata, relacji międzyludzkich, wywierania wpływu na innych i kształtowania opinii na swój temat. Przykładowo, dziecko które obserwuje negatywne formy zachowania się rodziców w stosunku do siebie samych lub do innych ludzi, zwierząt czy też przedmiotów, wytwarza w sobie pogląd, że aby funkcjonować, należy albo się podporządkować albo dominować. Jest to skutek wzmacniania obserwowanych treści na temat przyczyn i konsekwencji trudnych wydarzeń przez własne poglądy, które przejawiają się w myśleniu to przeze mnie", muszę być bardziej silny i nie płakać", muszę udowodnić, że sobie radzę i nie jestem taki zły". W ten sposób dziecko uczy się, w jaki sposób może uniknąć kary lub zyskać chociażby minimalny poziom akceptacji. Przykładowo, jeżeli rodzic wymusza na swoich dzieciach wzajemną agresję i wrogość, prowokując do fizycznej walki i wyjaśniając, że tylko w ten sposób będą szanowane przez innych, utrwala w dzieciach destrukcyjne schematy stosowane przez nich również w środowisku rówieśniczym, a następnie w życiu dorosłym.
Schematy te najczęściej funkcjonują poza świadomością człowieka, sprawiając, iż staje się on wobec siebie bezbronny. Jest to konsekwencja odtwarzania automatycznych podświadomych treści i relacji międzyludzkich. Jeśli są to relacje pozytywne, w człowieku wykształca się pozytywny stosunek zarówno do siebie samego, jak i do otaczającego go świata. Jeśli natomiast relacje te są budowane przede wszystkim na krzyku, gniewie, odrzuceniu i aktach agresji, z dużym prawdopodobieństwem w człowieku wykształcą się schematy wrogie i destrukcyjne, prowadzące do zaburzeń zachowania. Mówiąc wprost, u osoby która w dzieciństwie doświadczała przemocy (również poprzez bycie jej świadkiem), może uwewnętrznić i ukształtować się negatywny schemat, odzwierciedlany przez kolejne lata w życiu dorosłym.
Czym się to przejawia?
Schemat ujawnia się w sytuacji pojawienia się silnych i przykrych emocji, wewnętrznych dylematów, poczucia winy, bezradności, smutku, lęku i gniewu, przy czym emocje te są najczęściej nieadekwatne do zaistniałej sytuacji[2]. Człowiek automatycznie reaguje na daną sytuację i interpretuje ją jako zagrożenie, ponieważ pod wpływem konkretnego zdarzenia uruchamiają się w nim takie same emocje, które towarzyszyły mu w dzieciństwie. Różnica polega na tym, iż w odróżnieniu od dziecka, człowiek dorosły staje się agresorem dla siebie, własnych dzieci czy też innych osób ze swojego otoczenia.
Schematy osobiste nie muszą oczywiście być powielane przy stosowaniu przemocy wobec innych, jednakże mogą stwarzać predyspozycje do stosowania różnych form agresji wobec siebie samego (autoagresja). Człowiek pod wpływem destrukcyjnych myśli oraz odczuwania bolesnych i trudnych do wytrzymania emocji, będzie dokonywać różnych form autodestrukcji przejawiających się samookaleczaniem, uzależnieniem od substancji psychoaktywnych lub określonych, powtarzających się destrukcyjnych zachowań (uzależnienia behawioralne), nałogowym rozładowywaniem emocji czy też zaburzeniami odżywiania, a przede wszystkim głodzeniem się lub objadaniem (anoreksja, bulimia, kompulsywne objadanie się).
W powstawaniu negatywnych schematów osobistych ważną rolę odgrywają deficyty podstawowych potrzeb dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej:
- spontaniczności i zabawy,
- autonomii, kompetencji i tożsamości,
- bezpieczeństwa, opieki, akceptacji i przewidywalności zachowań (więź z rodzicami),
- wyrażania potrzeb i emocji[3].
Wyróżnione deficyty pojawiają się na skutek różnych sytuacji w rodzinie, jednakże szczególną rolą odgrywa tutaj postawa rodzica czy opiekuna. Możliwe jest przy tym, iż ubóstwo przy okazywaniu ciepła, troski i uważności przez jednego z rodziców, jest rekompensowane przez drugiego, przez co sytuacje trudne są mniej boleśnie odczuwane przez dziecko. Jeżeli jednak w rodzinie występuje przemoc, nawet miłość i zaangażowanie w wychowanie dziecka przez drugiego rodzica, nie jest w stanie uchronić go od cierpienia i bólu psychicznego. Im starsze jest dziecko, tym bardziej odczuwa zagrożenie nie tylko dla siebie, ale również dla rodzeństwa, a widząc bezradność drugiego rodzica zaczyna przejmować rolę jego opiekuna, co z kolei wzmacnia deficyt podstawowych potrzeb psychologicznych niezbędnych dla jego zdrowego rozwoju psychospołecznego.
Pod wpływem schematów, które zostały ukształtowane w atmosferze toksycznych" relacji w rodzinie, człowiek, już jako dorosły, myśli o sobie i o świecie w sposób, który jest wzbudzany przez jego destrukcyjne schematy, a dokładnej – przez sposób interpretowania, rozumienia i analizowania określonych sytuacji. Przykładowo, jeżeli dorosły człowiek, jako dziecko, był świadkiem przemocy lub jej doświadczał, w sytuacji, w której czuje zagrożenie, prawdopodobnie będzie reagować w taki sam sposób jak w dzieciństwie. Jest to skutek selektywnego postrzegania przez niego rzeczywistości i pojawienia się schematu nie mogę pokazać, że jestem słaby", muszę pokazać kto tu rządzi", dziecko musi poczuć moją siłę bo inaczej nie będzie mnie szanować, tylko siłą zdobędę autorytet".
Osoba dorosła z deficytami podstawowych potrzeb, wchodząc w związek, zazwyczaj nadmiarowo interpretuje reakcje drugiej osoby jako zagrażające", automatycznie uruchamiając swoje mechanizmy obronne" w postaci fizycznych aktów agresji, kontrolowania, dominowania czy też lekceważenia. W konsekwencji automatyzmy stają źródłem wielu nieporozumień, konfliktów oraz przemocy (rys.1).
Rys. 1. Elementy składowe destrukcyjnych schematów osobistych.
Źródło: Opracowanie własne.
W powstawaniu zaburzeń zachowań dominującą rolę odgrywa negatywny schemat osobisty, który obejmuje zbiór określonych tendencji myślenia (umysłowych), odczuwania (emocjonalnych) oraz reagowania (behawioralnych). Tendencje umysłowe zawierają w sobie automatyczne myśli, negatywne przekonania, fantazje, wyobrażenia oraz wspomnienia z przeszłości. Tendencje emocjonalne są to przede wszystkim doznania lękowe, gniew, smutek, poczucie winy, pogardy oraz bezsilności. Z kolei tendencje behawioralne to konkretne zachowania, które pojawiają się na skutek odczuwanych myśli i emocji. W literaturze przedmiotu z zakresu psychologii i psychoterapii wyróżnia się kilkanaście destrukcyjnych schematów, jednakże biorąc pod uwagę własne doświadczenie psychoterapeutyczne, można wskazać, iż pacjenci, którzy stosują przemoc wobec innych lub wykazują zachowania autoagresywne, najczęściej przejawiają następujące schematy:
- Atakowanie, negowanie i wrogość wobec siebie.
- Natarczywe kontrolowanie i wywieranie presji na siebie.
- Atakowanie i negowanie innych.
- Dominowanie i kontrolowanie.
Pierwsze dwa schematy osobiste należą do grupy destrukcyjnych schematów w relacji z samym sobą. Atakowanie i negowanie innych oraz dominowanie i kontrolowanie należą z kolei do grupy destrukcyjnych schematów w relacji z innymi.
Atakowanie, negowanie i wrogość wobec siebie samego jest schematem charakterystycznym dla osób, które nie mogąc sobie poradzić z napięciem emocjonalnym, dokonują prób samobójczych czy fizycznych samookaleczeń poprzez drapanie, wykonywanie nacięć na skórze pozostawiających sznyty czy wbijanie w ciało ostrych przedmiotów. Schemat ten tworzą tendencje myślowe skierowane przeciwko sobie, a ich celem jest samoistna destrukcja również na poziomie psychicznym. Destrukcja na poziomie psychicznym jest przy tym związana z negatywnymi przekonaniami na swój temat oraz występującym silnym gniewem, który jest skierowany do wewnątrz siebie. Osoby z takim schematem nieustannie się karzą i złoszczą na siebie, nie pozwalając sobie na odczuwanie szczęścia. W dzieciństwie doświadczały one najczęściej wrogości i nienawiści ze strony jednego lub obojga rodziców. W życiu dorosłym co prawda nie mają już przy sobie atakującego rodzica, ale noszą go w sobie" – w psychoterapii zjawisko to nazywane jest uwewnętrznionym rodzicem".
Natarczywe kontrolowanie i wywieranie presji na siebie jest związane z tendencjami myślowymi zmuszającymi" człowieka do osiągania wyjątkowych osiągnięć i bycia perfekcyjnym w każdym aspekcie jego życia. Najczęściej towarzyszą temu myśli o własnej niedoskonałości i tym samym chęci uniknięcia krytyki lub nadziei na zdobycie uznania i miłości. Cechą charakterystyczną dla tego schematu jest odczuwanie nadmiernego lęku, a tym samym silnego napięcia psychosomatycznego z obawy przed popełnieniem błędu lub pokazaniem niedoskonałości innym osobom. Z mojego doświadczenia terapeutycznego wynika, iż osoby z tym schematem często cierpią na zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, które niestety prowadzą do bolesnych zachowań autoagresywnych, takich jak mechaniczna masturbacja czy mycie ciała do zdarcia naskórka. Ostatecznie skutkuje to jeszcze większymi napięciami wywołanymi przez myślenie muszę być doskonały, a to dowodzi tego, że sobie nie radzę". Inne osoby przejawiające takie tendencje cierpią z kolei na ataki paniki, które w ostateczności również prowadzą do negowania i złoszczenia się na samego siebie.
Schemat atakowania i negowania innych ujawnia się w postaci agresji stosowanej na zewnątrz, powodowanej przekonaniami o negatywnych cechach i wrogich intencjach. Osoby z tym schematem często okazują gniew, pogardę czy też wręcz nienawiść, co prowadzi do zachowań agresywnych, a dokładniej do nadmiarowego reagowania na wszelkie przejawy niesubordynacji i braku podporządkowania się innych ich woli. Schemat ten często przeplata się ze dominowaniem i kontrolowaniem, którego cechą charakterystyczną jest automatyczne przekonanie o konieczności posiadania przewagi nad innymi. Człowiek, który posiada ten rodzaj schematycznych tendencji uważa się za osobę silniejszą, mądrzejszą oraz bardziej odpowiedzialną od pozostałych oraz odczuwa niepokój i lęk przed utratą możliwości dominowania nad członkami rodziny. W konsekwencji coraz bardziej zwiększa zakres kontrolowania wolności osobistej drugiego człowieka, często poprzez zabranianie, krytykowanie, zastraszanie, a ostatecznie agresję. Źródłem ukształtowania destrukcyjnych schematów, które ujawniają się w stosowaniu przemocy wobec innych, są niewątpliwie trudne doświadczenia z okresu wczesnego dzieciństwa, przede wszystkim związane z niezaspokojeniem podstawowych potrzeb.
Warto jednakże zauważyć, iż destrukcyjne schematy powstają nie tylko na skutek obserwacji zachowań ważnych osób w rodzinie pierwotnej, ale również na skutek niezaspokojonych potrzeb i braku możliwości ich zaspokojenia przez inne ważne osoby, które nie są rodzicami – prawnych opiekunów czy dziadków. Oznacza to, że nie zawsze w pełni sprawdzają się przepowiednie ludowe o dziedziczeniu" przemocy – zawsze należy mieć jednak na uwadze wewnętrzny subiektywny świat skrzywdzonego człowieka, którego on sam nie jest świadomy.
Dr Sylwia Kita – dyplomowany psychoterapeuta w nurcie integracyjnym, specjalista ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, autorka książki: Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych", adiunkt w Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie.
________________
[1] J. Mellibruda, Siedem ścieżek integracji psychoterapii. Ślady dziecięcych traum i toksycznych relacji jako wyzwanie, Wydawnictwo Zielone Drzewo, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2011, s.24. Zob. Z. Sobolewska-Mellibruda, Psychoterapia dorosłych dzieci alkoholików. Strategie, procedury i opisy przypadków pracy psychoterapeutycznej, Wydawnictwo Zielone Drzewo, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2011, s. 65-79.
[2] E. Rafaeli, D. P.Bernstein, J. Young, Psychoterapia skoncentrowana na schematach, Wydawnictwo Zielone Drzewo, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2011, s. 16- 22.
[3] Tamże, s. 64.
