Seksualność osób niepełnosprawnych intelektualnie

Aktualności

28.02.2012

Niebieska Linia 1/2012

Edukacja i ochrona przed przemocą

Aktywność seksualna osób niepełnosprawnych służy zaspokajaniu wielu potrzeb psychicznych: miłości, akceptacji, uznania, szacunku, bezpieczeństwa, samorealizacji. Tymczasem fakt ten jest ignorowany w odniesieniu do osób upośledzonych umysłowo. Osobom niepełnosprawnym albo odmawia się prawa do edukacji i rozwoju seksualności albo stają się one ofiarami przemocy seksualnej.

Słowo seks" oznacza płeć (sexus), wg prof. K. Imielińskie-go płećto zespół cech odróżniających w obrębie gatunku organizmy żeńskie (wytwarzające komórki jajowe) od organizmów męskich (wytwarzających plemniki).

Wg prof. Z. Lwa-Starowicza seks* to ogół zagadnień związanych z życiem seksualnym, a także zespół cech biologicznych u kobiet i mężczyzn, działających pobudzająco na zmysły.

Wg prof. M. Beisert seksualność" należy do wrodzonych funkcji organizmu i jest jego naturalną potrzebą, uwarunkowaną działaniem trojakiego rodzaju czynników: biologicznych, psychicznych i społecznych. Seksualność jako wrodzona funkcja organizmu jest związana z człowiekiem od jego początków, aż po kres życia i jest przynależna każdemu człowiekowi bez względu na stan zdrowia czy wiek.

Erotyzm* dotyczy połączenia aktywności psychiczno--duchowej ze zmysłową (fizyczną). Erotyzm (wg prof. A. Ja-czewskiego i prof. I. Obuchowskiej) obejmuje to wszystko, co łączy się ze socjalizowanym, uczłowieczonym życiem seksualnym, może też niekiedy występować bez wyraźnego związku z seksem. Erotyzm jest pojęciem szerszym, odnoszącym się przede wszystkim do sfery psychicznych przeżyć człowieka (miłość).

Płeć (sexus) wraz z seksualnością i erotyką ma podstawowe funkcje, które można sformułować jako zasady.

Funkcje seksualności, erotyzmu (prof. K. Imieliński):

• funkcja wieziotwórcza (kontaktowa), łącząca dwoje ludzi emocjonalnie, uczuciowo, duchowo. Miłość jako typ relacji pomiędzy kobietą i mężczyzną, kluczową rolę odgrywają trzy składniki miłości: intymność, namiętność, zaangażowanie (prof. B. Wojciszke: Psychologia miłości", 2005);

• funkcja prokreacyjna - służy przedłużeniu gatunku, odpowiedzialna prokreacja - na miarę wydolności opie-kuńczo-wychowawczej rodziców (metody i środki świadomej prokreacji);

• funkcja hedonistyczna (przyjemność z seksu, orgazm, doświadczenie metafizycznej bliskości, psychofizyczna jedność);

• funkcja instrumentalna (odhumanizowane, uprzedmiotowione podejście do seksualności: m.in. pornografia, prostytucja, przemoc seksualna itp.).

Postawy wobec seksu - to zachowania, uczucia i sposób myślenia o seksie, które kształtują się od dzieciństwa (wpływy wychowawcze). Postawy te mają wpływ na zachowania seksualne i charakter budowanej więzi.

Typologia postaw seksualnych (wg prof. M. Kozakiewicza):

• postawa restryktywna,

• postawa permisywna,

• postawa umiarkowanie-liberalna", tzn. złoty środek".

Prawa seksualne - to prawa każdego człowieka do:

• decydowania w sposób wolny i odpowiedzialny o wszystkich aspektach swojej seksualności, łącznie z ochroną i promocją zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego,

• wolności od dyskryminacji, przymusu i przemocy w swoim życiu seksualnym oraz we wszystkich decyzjach dotyczących życia seksualnego,

• oczekiwania i domagania się równości, pełnej zgody, wzajemnego szacunku i wspólnej odpowiedzialności w związkach seksualnych (Międzynarodowa Konferencja ONZ na rzecz Ludności i Rozwoju, Program Działania, par. 7.38, 7.6; IV Światowa Konferencja ONZ na rzecz Kobiet, Platforma Działania, par. 96).

W 1971 r. ONZ przyjęła Deklarację Praw Osób Upośledzonych Umysłowo, której naczelną myślą jest to, że osoby upośledzone umysłowo maja te same prawa co inni członkowie społeczeństwa w tym samym wieku".

W tym kontekście Ann Craft - wykładowca na Wydziale Upośledzenia Umysłowego Uniwersytetu w Nottingham (Medical School) - sformułowała 6 głównych praw osób upośledzonych umysłowo:

• prawo do dojrzewania i bycia traktowanym z szacunkiem i godnością,

• prawo dostępu do wiedzy, do takiej informacji o sobie samym, o swoim ciele, o innych ludziach, o emocjach,

właściwych zachowaniach społecznych - jaką są w stanie pojąć,

• prawo do bycia osobą seksualną, do nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi,

• prawo do uzyskania indywidualnych informacji dotyczących seksu, aby nie być zdanym na łaskę,

• prawo do tego, aby nie być seksualnie molestowanym,

• prawo do posiadania ludzkiego, godnego otoczenia (środowiska).

Specyfika zachowań seksualnych osób niepełnosprawnych intelektualnie

Rosalyn Kramer (1982) w poradniku dla terapeutów seksualnych opisała specyfikę zachowań seksualnych w odniesieniu do osób upośledzonych w różnym stopniu:

1. Osoby z lekkim upośledzeniem:

• mają podobne do normalnych" potrzeby i zachowania seksualne, w podobny sposób kontrolują swój popęd seksualny,

• rozumieją i potrafią wykorzystać informacje przekazywane w ramach edukacji seksualnej, chętnie korzystają z poradnictwa i terapii seksualnej (edukację seksualną oraz kształtowanie zdolności adaptacyjnych najlepiej rozpoczynać w dzieciństwie),

• działają bardziej instynktownie niż racjonalnie,

• mają częste kontakty seksualne kazirodcze, czasami działając pod przymusem.

2. Osoby z umiarkowanym upośledzeniem:

• rozwój drugorzędnych cech płciowych może być opóźniony,

• częściowo rozumieją to, co jest przekazywane w ramach edukacji seksualnej, ale nie zawsze potrafią zmienić czy też kontrolować swoje zachowanie w tym zakresie,

• funkcjonują na poziomie nagród i wzmocnień, wymagają zastosowania technik behawioralnych.

3. Osoby upośledzone w stopniu znacznym:

• bardzo słabo kontrolują potrzeby seksualne,

• mają ograniczoną zdolność przewidywania konsekwencji zachowań seksualnych,

• nie rozumieją właściwych zasad, jakie obowiązują w społeczeństwie, stąd takie problemy jak: rozbieranie się, okazywanie potrzeb seksualnych w miejscach publicznych,

• wymagają zastosowania technik behawioralnych.

4. Osoby upośledzone w stopniu głębokim:

• zaspokajają potrzeby seksualne przede wszystkim poprzez masturbację, w przypadku niektórych zdarza się to bardzo często lub z uszkodzeniem genitaliów,

• przejawiają zachowania impulsywne,

• mają bardzo często ograniczoną możliwość przewidywania konsekwencji zachowań seksualnych oraz przejawiają zachowania powszechnie nieakceptowane.

Aktywność seksualna osób niepełnosprawnych służy zaspokajaniu wielu potrzeb psychicznych (miłości, akceptacji, uznania, szacunku, bezpieczeństwa, samorealizacji).

Właściwie przeżywana własna seksualność może być motorem aktywności i źródłem życiowej satysfakcji, dlatego mając na uwadze troskę o poprawę losu osób niepełnosprawnych intelektualnie, należy wspierać nie tylko ich rozwój intelektualny, ale także uczuciowy i seksualny. Tory rozwoju psychoseksualnego są wielorakie: rozwój biologiczny, rozwój poznawczy (wiedza o seksualności, wychowanie seksualne), rozwój wrażeń (świadomość wrażeń erotycznych, możliwość ich doznawania), rozwój społeczny (umiejętność bycia wśród ludzi), rozwój uczuciowy (tworzenie więzi, miłość) i rozwój funkcji - JA (kształtowanie się tożsamości płci, ustalanie granic, odpowiedzialność za siebie i innych); (za: prof. M. Kościelska: Niechciana seksualność...", 2004).

Zachowania seksualne są naturalnymi zachowaniami człowieka i każdy ma prawo do aktywności seksualnej. Być istotą ludzką oznacza być istotą seksualną" - to słowo Ann Craft - pionierki edukacji seksualnej osób z upośledzeniem umysłowym w Wielkiej Brytanii. Podobnie Gendel (1 966) już w latach 60. XX w. podkreślał, że seksualizm jako jeden z elementów prawidłowego rozwoju człowieka ściśle przeplata się z innymi, lecz często fakt ten jest ignorowany w odniesieniu do osób upośledzonych umysłowo. Porusza się tę kwestię nie w kontekście atrybutu, lecz problemu.

Skutki braku edukacji seksualnej

W wyniku braku edukacji seksualnej osób niepełnosprawnych intelektualnie powstają następujące problemy (M. Kościelska, 2004):

• lęk i wstyd wynikający z niezrozumienia, co się dzieje z moim ciałem (pojawienie się owłosienia, miesiączki u dziewcząt i polucji u chłopców, huśtawka nastrojów),

• brak wiedzy o anatomii i fizjologii,

• utożsamianie się z rolą dziecka (zaprzeczanie potrzebom seksualnym lub ich odkładanie na odległą przyszłość),

• brak możliwości hamowania popędu seksualnego,

• brak rozumienia własnych emocji,

• brak aspiracji do czucia i postrzegania siebie jako kobiety,

• uznawanie przez kobiety, że bycie partnerką, żoną czy matką jest dla nich niedostępne z powodu upośledzenia,

• używanie wulgarnego słownictwa (z braku określeń i braku zrozumienia pełnego znaczenia),

• problemy z zachowaniem higieny podczas miesiączki, w razie polucji lub masturbacji,

• publiczne onanizowanie się,

• publiczne obnażanie się,

• mniejsza kontrola potrzeb seksualnych (próby odbycia stosunku w placówce szkolnej lub terapeutycznej, używanie do tego celu przedmiotów, np. zabawek pluszowych, namawianie innych do aktywności seksualnej, napastowanie w tym celu słabszych czy uległych),

• zbyt otwarte i ufne zachowania w stosunku do znajomych i nieznajomych osób, nietrzymanie stosownego dystansu fizycznego, dotykanie genitaliów,

• problem z antykoncepcją, obawy przed chorobami,

• obawy o wykorzystanie seksualne,

• promiskuityzm.

Wobec osób niepełnosprawnych społeczeństwo najczęściej stosuje dwie odrębne strategie¹:

• Pierwsza z nich polega na utrzymywaniu osoby niepełnosprawnej w pozycji wiecznego dziecka", mimo zmieniającego się wieku chronologicznego. Dotyczy ona głównie osób głębiej upośledzonych umysłowo i wiąże się zarówno z zakreślaniem miejsca i roli w rodzinie, jak i w szerszym kręgu społecznym.

• Drugą jest tak zwana strategia milczenia. Do seksuologów bardzo rzadko przychodzą po pomoc pary osób niepełnosprawnych. Nie jest to skutkiem braku lub niskiej występowalności problemów seksualnych, a raczej bagatelizowania seksualności w wychowaniu osób niepełnosprawnych.

Opisane powyżej strategie są wynikiem następujących postaw wobec seksualności²:

• rygorystycznej i tradycjonalistycznej,

• zdezorientowania i bezradności,

• pasywności.

U osób niepełnosprawnych nagminnie obserwuje się zachowania takie jak³:

• nałogowa masturbacja, która często wiąże się z poczuciem winy,

• zjawisko rytualnej masturbacji występującej w zakładach zamkniętych,

• proceder wykorzystywania seksualnego upośledzonych przez upośledzonych,

• nagminne wykorzystywanie niepełnosprawnych kobiet przez pracowników zakładów opiekuńczych i inne osoby pełnosprawne,

• deprecjacja osoby upośledzonej w potocznym myśleniu,

• bezkrytyczne naśladowanie przez upośledzonych zachowań seksualnych obserwowanych np. na filmach erotycznych, co sprawia, że ośmieszają się i przeżywają głębokie upokorzenia,

• fałszywa wiedza upośledzonych o skutkach kontaktów seksualnych dostarczana przez najbliższe środowisko, co prowadzi do powstawania licznych lęków związanych ze sferą seksualną,

• drastyczna ingerencja opiekunów czy rodziców w przypadku, gdy obserwują u swoich podopiecznych zainteresowanie partnerem płci odmiennej - rozdzielanie kontaktujących się ze sobą osób, zabranianie utrzymywania tych kontaktów.

Takie zachowania są wynikiem lekceważenia podstawowych praw osób niepełnosprawnych. Stoją one w wyraźnej opozycji do Deklaracji Praw Człowieka czy Deklaracji Praw Seksualnych i wynikają często z niezrozumienia czy chęci ucieczki przed problemem.

Zadaniem wszystkich osób zaangażowanych w respektowanie pełni praw osób niepełnosprawnych winno być wspomaganie i promocja wychowania seksualnego, a także profilaktyka zagrożeń rozwoju psychoseksualnego dzieci i młodzieży oraz dorosłych osób niepełnosprawnych, zwłaszcza w zakresie ochrony przed przemocą seksualną.

Przemoc seksualna

Wśród czynników zwiększających ryzyko nadużyć seksualnych wobec osób upośledzonych umysłowo należy wymienić:

• nieposzanowanie praw osobistych tych osób,

• brak skrupułów ze strony członków rodziny lub opiekunów,

• niska samoocena osób upośledzonych,

• chęć przypodobania się,

• uległość i posłuszeństwo wobec rodziców, opiekunów,

• stan uzależnienia od innych,

• łatwość zdominowania takiej osoby,

• brak wiedzy na tematy seksualne i ryzyka zagrożeń sfery seksualnej u osób upośledzonych,

• prowadzenie odizolowanego trybu życia,

• brak wyuczonych umiejętności w zakresie asertywności,

• uleganie groźbom, podstępowi, szantażom, przekupstwu,

• trudności w zidentyfikowaniu sprawcy nadużyć,

• strach przed rozpadem rodziny (w przypadku ujawnienia kazirodztwa),

• ignorowanie tego, czym jest przemoc.

Według Finkelhora decydującymi czynnikami zwiększającymi ryzyko przemocy seksualnej wobec osób upośledzonych umysłowo są: dostępność, dogodność i dyskrecja, powodowane lękiem i poczuciem winy ofiary oraz niezdolnością do werbalizowania swoich przeżyć.

Rozdział XXV Kodeksu karnego: Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności w art. 1 98 określa: kto, wykorzystując bezradność innej osoby lub wynikający z upośledzenia umysłowego lub choroby psychicznej brak zdolności tej osoby do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem, doprowadza ją do obcowania płciowego lub do poddania sięinnej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. Trzeba zaznaczyć, że dotyczy to wyłącznie sytuacji, w których osoba zdrowa podejmuje aktywność seksualną z osobą niepełnosprawną intelektualnie.

Cele i zadania wychowania seksualnego:

Przygotowanie do życia małżeńskiego i rodzinnego.
Osiąganie integracji i wszechstronnego rozwoju osobowości.
Formowanie świadomości płciowej.
Formowanie samoopanowania seksualnego.
Uświadomienie seksualne.
Formowanie systemu wartości seksualnych.
Promocja zdrowia seksualnego według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia.

W rozumieniu WHO zdrowie seksualne oznacza połączenie seksualności człowieka ze zdrowiem w jego politycznym, społecznym, kulturowym i osobowym aspekcie. Promocja zdrowia seksualnego obejmuje:

- udostępnianie metod sterowania płodnością,

- prewencję chorób przenoszonych drogą płciową,

- prewencję przemocy seksualnej,

- kreowanie pozytywnych postaw wobec seksualności człowieka,

- przeciwdziałanie wszelkim formom dyskryminacji, izolacji i segregacji mniejszości seksualnych,

- dążenie do stworzenia regulacji prawnych gwarantujących dostępność poradnictwa i terapii oraz likwidację dyskryminacji z powodu płci, orientacji seksualnych, niepełnosprawności czy stanu zdrowia,

- propagowanie monogamicznego modelu więzi seksualnych.

(opracował: Instytut Seksuologii Polskiego Towarzystwa Seksuologicznego na zlecenia Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 28.06.1993 r.)

Bernadeta Jabłońska - specjalistka terapii psychoseksualnej, wykładowca Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, dyrektor Ośrodka Konsultacyjno-Edukacyjnego i Wsparcia Rodziny w Olsztynie.

Przypisy

¹ Kowalczyk, 2009; za: Kossakowski, 1 997.

² Kowalczyk, 2009; za: Kozakiewicz, 1969; za Loebl i Nowak-Lipińską, 1997.

³ za: Loebl i Nowak-Lipińską, 1997.

LITERATURA

1. Dzieci maltretowane i molestowane. Jak o tym mówić (wideokaseta edukacyjna) (1998). Wyd. Naukowe PWN.

2. Firkowska-Mankiewicz A. (red.) (2003), Życie emocjonalne i rodzinne osób z niepełnosprawnością intelektualnąw aspekcie seksualności, Materiały z XXVIII Sympozjum Naukowego PSOUU, Warszawa.

3. Glaser D., Frosh S. (1995), Dziecko seksualnie wykorzystane. Wyd. PZWL, Warszawa.

4. Haffner W. (2002), Jak rozmawiaćz dziećmi o sprawach intymnych. Wyd. Bertelsmann Media, Warszawa.

5. Huszcz M. (1999), Wychowanie seksualne dzieci specjalnej troski w młodszym wieku szkolnym. Wyd. WSPS, Warszawa.

Inne z kategorii

Superwizja

05.02.2024

Superwizja w zawodach związanych z pracą z ludźmi powinna być standardem.

czytaj dalej

Procedura Niebieskie Karty

19.02.2024

W 2023 roku procedura "Niebieskie Karty" została wzbogacona o kilka nowych elementów.

...