Temida a przemoc domowa. Orzecznictwo sądów powszechnych w 2010 roku

Niebieska Linia nr 2 / 2011

Opracowując dane statystyczne dotyczące zjawiska przemocy w rodzinie oparłem się na danych statystycznych dotyczących przestępstwa z art. 207 § 1 k.k. Jednak należy pamiętać, że przemoc w rodzinie wykracza znacznie swoim zakresem przedmiotowym poza znamiona ustawowe przestępstwa znęcania się nad osobami najbliższymi. Można powiedzieć, że przestępstwo znęcania się jest najbardziej jaskrawym przykładem przemocy w rodzinie, jednakże nie odzwierciedla całości tego zjawiska, a jedynie jego część. Dopiero przy przyjęciu tego zastrzeżenia można dokonywać analizy danych statystycznych w tym zakresie i wyciągać wnioski.

Należy nadmienić, że ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.) w art. 115 zawiera tzw. słowniczek ustawowy, w którym Ustawodawca precyzuje niektóre pojęcia użyte w treści aktu prawnego. W słowniczku tym nie znajduje się pojęcie przemocy w rodzinie, ani nawet pojęcie samej przemocy.

Natomiast w/w ustawie z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. Nr 180, poz. 1493 z późniejszymi zmianami), w art. 2 pkt 2 zawarta tzw. definicja legalna pojęcia "przemocy w rodzinie" - przytoczona powyżej - jest niezwykle pomocna i użyteczna przy ocenie, czy dany czyn stypizowany w Kodeksie karnym nosi znamiona tego typu zjawiska.  

W celu właściwego opisania zjawiska przemocy w rodzinie w ramach oddziaływania organów postępowania przygotowawczego oraz rozpoznawczego, niezbędne jest doprecyzowanie rodzaju czynów zabronionych, które składają się na przemoc w rodzinie. Obowiązujące formularze statystyczne operują bowiem danymi dotyczącymi poszczególnych, stypizowanych w Kodeksie karnym czynów zabronionych, np. takich jak art. 157 k.k. (naruszenie czynności narządów ciała), art. 190 § 1 k.k. (groźba karalna), etc., bez wyróżnienia jednakże tych, które były dokonane wobec osób najbliższych.

Należy zaznaczyć, że podjęto już prace zmierzające do takiego ujęcia w/w kwestii w obowiązujących formularzach statystycznych. W pierwszym półroczu 2011 roku będziemy już dysponowali rozróżnieniem w poszczególnych typach przestępstw z użyciem przemocy, na te, które zostały skierowane wobec osób najbliższych i te, wobec osób spoza rodziny. Pozwoli to na wyodrębnienie w poszczególnych kategoriach czynów będących w  istocie przejawem przemocy w rodzinie.

Na marginesie należy wskazać na przyszłe zmiany w Kodeksie karnym, wprowadzające nowy rodzaj przestępstwa, a mianowicie znane już w krajach anglosaskich przestępstwo "stalkingu", czyli złośliwego lub uporczywego nękania, np. poprzez sms-y, mail-e, telefony, nachodzenie etc. Nowy rodzaj przestępstwa określony został w art. 190a k.k. W sytuacji dokonywania tego typu czynów wobec osób najbliższych, występek taki będzie również kwalifikowany w statystykach sądowych jako przemoc w rodzinie.

Przestępstwo z art. 207 k.k. - znamiona przestępstwa

Przestępstwo znęcania się nad osobami najbliższymi zostało opisane w Kodeksie karnym w art. 207 w trzech jednostkach redakcyjnych, jako jeden typ podstawowy (art. 207 § 1 k.k.) oraz dwa typy kwalifikowane (art. 207 § 2 i 3 k.k.).

Typ podstawowy przestępstwa znęcania się z art. 207 § 1 k.k. posiada następujące znamiona ustawowe (przesłanki):

1. znęcanie się fizyczne lub psychiczne,
2. nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy,
3. nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny.

Za takie zachowanie Ustawodawca przewidział sankcję w postaci kary pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Kolejnym typem to przestępstwo kwalifikowane znęcania się z art. 207 § 2 k.k., charakteryzujące się dodatkową przesłanką, a mianowicie stosowaniem szczególnego okrucieństwa. Sankcją jest kara pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Ostatnim typem kwalifikowanym z art. 207 § 3 k.k. jest przestępstwo znęcania się, w wyniku którego doszło do targnięcia się pokrzywdzonego na własne życie. Sankcją jest kara pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Orzecznictwo

Zanim przejdę do analizy danych statystycznych dotyczących przestępstwa znęcania się, chciałbym pokrótce przedstawić informacje ogólne, dotyczące wszystkich rodzajów przestępstw, co także będzie miało znaczenie przy omawianiu danych z art. 207 § 1 k.k. W 2010 roku w Sądach Rejonowych w Polsce skazano ogółem 412 930 osób¹ (w 2009 - 410 269 osób).

Z tego wymierzono:

1. 85 386 - kar grzywny (samoistnych); 20,6 % (2009 - 86 225 kar - 21%), w tym:
1. 83 948   - bezwzględnych;
2.   1 428   - z warunkowym zawieszeniem wykonania; 1,6 %
2. 48 732 - kar ograniczenia wolności; 11,8 % (2009 - 44 014 kar - 10,7%), w tym:
1. 47 520   - bezwzględnych;
2.   1 212   - z warunkowym zawieszeniem wykonania; 2,5 %
3. 278 769 - kar pozbawienia wolności; 67,5% (2009 - 279 958 kar - 68,2%), w tym:
1. 37 078   - bezwzględnych;
2. 241 691 - z warunkowym zawieszeniem wykonania; 86,6%

            Na uwagę zasługuje fakt zwiększenia liczby orzeczeń kary ograniczenia wolności, w szczególności kosztem kary pozbawienia wolności, co należy ocenić niezwykle pozytywnie. Co prawda odsetek wzrostu nie jest duży, jednakże wobec malejącego trendu stosowania kary ograniczenia wolności w ostatnich latach świadczy to o przełamaniu niechęci sądów w orzekaniu tego rodzaju kary. Utrzymujący się na bardzo wysokim poziomie odsetek kar pozbawienia wolności, nawet przy założeniu, że większość z nich to kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, jest czynnikiem determinującym wysokie zaludnienie w jednostkach penitencjarnych. Większość bowiem osób skazanych zostało osadzonych w zakładach karnych w wyniku zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności.

Na marginesie, nie sposób przejść obojętnie wobec różnic w odsetkach zastosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary w poszczególnych rodzajach kar. Dodać w tym miejscu trzeba, że przesłanki zastosowania tej nadzwyczajnej instytucji Kodeksu karnego z art. 69, są identyczne wobec każdej z nich. Należy zatem postawić pytanie, dlaczego przy karze grzywny sądy stosują warunkowe zawieszenie jedynie w 1,6%, a w karze pozbawienia wolności - aż w 86,6%. Odpowiedź na to pytanie wykracza poza łamy niniejszego artykułu, jednakże celowo stawiam je przy analizie zbiorczych zestawień, prowokując do przemyślenia tego stanu rzeczy.

Skazani w sądach I instancji (rejonowych i okręgowych) - za wszystkie przestępstwa w latach 1999 - 2010

 

 Analiza powyższego wykresu wskazuje, że w ostatnich trzech latach utrzymuje się podobna liczba skazań. Na razie nie sposób prognozować, czy trend ten pójdzie w górę, czy też będzie spadać. Zależy to od wielu czynników, począwszy od demografii, przez sytuację gospodarczą, na działalności samego Ustawodawcy (penalizacja kolejnych zachowań) skończywszy. W przeszłości ta ostatnia przesłanka (np. w postaci tzw. przepołowienia dotychczasowego wykroczenia w postaci prowadzenia rowerów w stanie nietrzeźwym i uczynienia z tego dodatkowego przestępstwa w art. 178a § 2 k.k.) miało zasadnicze znaczenie dla wzrostu ogólnej liczby skazań, bez wzrostu samej przestępczości, w tradycyjnym rozumieniu tego słowa.

Orzecznictwo w zakresie art. 207 § 1 k.k.

Na wstępie zwracam uwagę, że przedstawione poniżej dane dotyczą czynu podstawowego z art. 207 § 1 k.k. Nie przytaczałem obu kwalifikowanych typów tego przestępstwa z art. 207 § 2 i § 3 k.k. z uwagi na fakt, że liczba skazań w tym zakresie jest symboliczna (w sumie niewiele pond 100 skazań łącznie). Odrębna analiza obu tych czynów zaciemniałaby jedynie obraz, nie przyczyniając się do wyjaśnienia istoty rzeczy. W 2010 roku w Sądach Rejonowych w Polsce osądzono z art. 207 § 1 kk ogółem 16 239 osób ² (w 2009 - 17 413).

Skazani w sądach rejonowych za przestępstwo z art. 207 § 1 k.k. w latach 1999 - 2010:

            Z tego:

1. 13 569      - skazano; (2009 - 14 506)
2.      432      - uniewinniono; (2009 - 501)
3.   1 304      - warunkowo umorzono postępowanie; (2009 - 1 365)
4.      927      - umorzono postępowanie; (2009 - 1 034)

Stosunek procentowy rodzajów orzeczeń Sądów Rejonowych w zakresie art. 207 § 1 k.k.

W 2010 roku w Sądach Rejonowych w Polsce skazano z art. 207 § 1 k.k. ogółem: 13 569 osób³ .Z tego wymierzono:

1. 193 - kary grzywny (samoistnych); (2009 - 229)
1. 173        - bezwzględnych;
2.   20        - z warunkowym zawieszeniem wykonania;
2. 712 - kar ograniczenia wolności; (2009 - 637)
1. 667        - bezwzględnych;
2.   45        - z warunkowym zawieszeniem wykonania;
3. 12 664 - kar pozbawienia wolności; (2009 - 13 640)
1. 1 603     - bezwzględnych;
2. 11 061   - z warunkowym zawieszeniem wykonania.

Stosunek procentowy rodzajów kar orzekanych w Sądach Rejonowych w Polsce w 2010 roku z art. 207 § 1 k.k.

Podsumowując powyższe dane należy wskazać kilka interesujących prawidłowości.

Po pierwsze - jeżeli weźmiemy pod uwagę wykres dotyczący liczby skazań za wszystkie przestępstwa i porównamy go z wykresem skazań za czyn z art. 207 § 1 k.k., to zaobserwujemy podobne trendy, niemal lustrzane odbicie. Można zatem wyciągnąć z tego wniosek, że wraz ze wzrostem przestępczości w ogóle wzrasta także liczba skazań za znęcanie się, a wraz ze spadkiem generalnej liczby skazań, spada także liczba skazań z art. 207 § 1 k.k. Wniosek ten jest o tyle istotny, że zjawisko znęcania się nie jest odizolowane od ogólnych trendów wzrostu lub spadku przestępczości, lecz podąża za nim. Może mieć to wpływ na ewentualny dobór sprawdzonych w innych dziedzinach środków zaradczych, mogących skutecznie obniżyć lub ograniczyć tego rodzaju przestępczość.

Po drugie - należy odnotować zdecydowany trend spadkowy w liczbie skazanych z art. 207 § 1 k.k. w ostatnich kilku latach. Nie sposób wskazać tu na konkretne przyczyny takiego stanu rzeczy. Statystyki nie podają nam wskazówek w tym zakresie. Można jedynie domniemywać, że może mieć to związek z ogólnym stałym poziomem liczby skazań, a także ze skuteczniejszą pracą służb w zakresie prewencji (Policja) oraz zapobiegania powrotowi do przestępstwa osób uprzednio skazanych (kuratorzy sądowi).

Trzeba odnotować, że z 11 061 skazanych w 2010 roku z art. 207 § 1 k.k. na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, pod dozór kuratora oddano 7 424 osoby, co stanowi aż 67% wszystkich skaznych na tę karę ⁴. W 2009 pod dozór kuratora oddano 7 344 sprawców znęcania (62%). Widoczny jest wzrost liczby i odsetek sprawców, których sądy oddają pod dozór kuratora sądowego. Ma to ogromne znaczenie z uwagi na możliwości skutecznego oddziaływania na skazanych w okresie próby, przejawiającej się jako zmiana postaw skazanych i ograniczenie ich powrotności do przestępstwa.

Dodać także trzeba, że skazany pod dozorem kuratora jest w okresie próby stale monitorowany, a ewentualne zmiany zachowania mogą skutkować zaostrzeniem kontroli (nałożeniem nowych, bardziej intensywnych obowiązków probacyjnych), bądź jej złagodzeniem (uchyleniem lub zmianą obowiązków probacyjnych) przez sąd. Kurator sądowy ma obowiązek bowiem odpowiednio reagować i proponować sądowi, poprzez właściwe wnioski, elastyczny sposób oddziaływania na sprawcę przemocy w rodzinie.

Nie sposób dokładnie obliczyć, ilu skazanych za przestępstwo znęcania przebywa w chwili obecnej pod dozorem kuratora w okresie próby. Każdego dnia bowiem część okresów próby ustaje, a kolejne rozpoczynają bieg. Według moich obliczeń, mając na względzie średni roczny odsetek skazanych sprawców będących pod dozorem kuratora (60-65%) oraz średni okres próby - 3 lata, łącznie wobec sprawców przebywających na wolności w wyniku warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności oraz warunkowego zwolnienia z reszty kary, stosowanych jest od 25 000 do 35 000 dozorów kuratora sądowego.

Stosunek procentowy wymiaru kary pozbawienia wolności orzekanej w Sądach Rejonowych w Polsce w 2010 roku z art. 207 § 1 k.k.

Po trzecie - z powyższego wykresu dotyczącego wymiaru kar pozbawienia wolności, orzekanych przez sądy wobec sprawców znęcania się nad osobami najbliższymi wynika, że sądy generalnie orzekają ten rodzaj kary w dolnych jej wymiarach. W sumie kara od 6 miesięcy do 2 lat pozbawienia wolności wyczerpuje 93% całości orzekanych kar pozbawienia wolności. Przy przyjęciu, że sankcja za tego rodzaju czyn przewidziana jest od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności, wolno stwierdzić, że sądy orzekają kary za tego rodzaju czyn w dolnych ustawowych granicach.Ponadto w zdecydowanej większości kara ta orzekana jest z zastosowaniem warunkowego zawieszenia wykonania kary, co stanowi 87% wszystkich kar pozbawienia wolności orzekanych wobec sprawców znęcania się.

Wśród osób pokrzywdzonych przestępstwem z art. 207 § 1 k.k. w 2010 roku było 3 003 małoletnich (w 2009 - 3 526) oraz 11 828 kobiet⁵ (w 2009 - 12 597). W związku ze spadkiem liczby skazań, zmniejszyły się także liczby osób pokrzywdzonych tego rodzaju przestępstwem.

Wpływ Prokuratury na strukturę orzecznictwa w zakresie art. 207 § 1 k.k.

Dane statystyczne nie pozostawiają złudzeń co do faktu ogromnego wpływu oskarżyciela publicznego na ostateczny kształt orzecznictwa, jego struktury, rodzajów kar i ich wymiaru. Coraz bardziej popularny w ostatnich latach konsensualny sposób kończenia spraw sądowych, poprzez zastosowanie instytucji wniosku prokuratora o wydanie wobec sprawcy wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionej z oskarżonym kary lub środka karnego (art. 335 § 1 k.p.k.), a także wniosek oskarżonego o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego (art. 387 § 1 k.p.k.) ma znaczący wpływ na kształt orzecznictwa sądów powszechnych.

Wskazać trzeba, że w 2010 roku z art. 335 § 1 k.p.k. skazano 3 883, a z art. 387 § 1 k.p.k. 2 655, co łącznie stanowi 6 538 skazań, tj. 48%⁶ wszystkich skazań z art. 207 § 1 k.k. W 2009 roku odsetek ten kształtował się w granicach 42%.

Nie ma najmniejszych wątpliwości, że instytucje te są niezwykle potrzebne i przyczyniają się w wydatny sposób do szybkiego zakończenia postępowań karnych, bez potrzeby kierowania tych spraw na rozprawy. Jasny jest także trend legislacyjny, który stale rozszerza katalog spraw, które mogą zakończyć się w wyniku swoistej ugody oskarżonego z oskarżycielem publicznym. W krajach anglosaskich większość spraw załatwianych jest właśnie w ten sposób. Wobec ogromnej liczby spraw wpływających co roku do sądów, jest to konieczne narzędzie, służące do szybkiego i sprawnego kończenia spraw, które nie wymagają rozpoznania na rozprawie.

Tym niemniej istotne jest, aby ogromny wpływ prokuratury na ostateczny kształt orzecznictwa w Polsce (we wszystkich sprawach zakończonych skazaniem odsetek ich zakończenia w wyniku uwzględnienia wniosków z art. 335 § 1 k.p.k. i art. 387 k.p.k. wyniósł w 2010 roku 56%!) był uświadamiany przez Prokuraturę Generalną, zwłaszcza w kontekście możliwości kształtowania odpowiedniej polityki karnej wobec różnych rodzajów przestępczości oraz wzięcia na siebie części odpowiedzialności za konsekwencje takiej struktury orzekanych kar.

Współpraca służb w zakresie oddziaływania na osoby skazane za przestępstwo znęcania się w okresie próby

W związku ze wspomnianą powyżej liczbą skazanych za przestępstwo znęcania się, przebywających na wolności w okresie próby (25 000-35 000), konieczne było uporządkowanie zasad współdziałania podstawowych służb, tj. Policji i kuratorów sądowych, w celu nawiązania ścisłej współpracy w zakresie wspólnego skutecznego i efektywnego oddziaływania na tych skazanych. Celem działania obu służb jest bowiem zapobieżenie powrotowi do przestępstwa osób już skazanych, a zatem działania prewencyjne i zapobiegawcze.

29 listopada 2010 roku Minister Sprawiedliwości, Komendant Główny Policji oraz przedstawiciele Krajowej Rady Kuratorów podpisali dokument pod nazwą "Procedury współpracy służby kuratorskiej oraz funkcjonariuszy Policji w stosunku do osób, wobec których wykonywane jest orzeczenie sądu w związku z popełnieniem czynów karalnych polegających na stosowaniu przemocy lub groźby bezprawnej".

Procedury te mają na celu umożliwienie skutecznej, sprawnej i szybkiej współpracy pomiędzy funkcjonariuszami Policji, w szczególności dzielnicowymi i kuratorami sądowymi sprawującymi dozór nad sprawcami przemocy lub groźby jej użycia, w szczególności sprawcami przemocy w rodzinie. Dzielnicowi uzyskają pełną wiedzę na temat osób skazanych za przemoc, w tym wobec najbliższych, zamieszkujących w ich rejonie działania, a kuratorzy uzyskają informację na temat zachowywania się dozorowanych podopiecznych. Podstawowym celem Procedur jest zwiększenie bezpieczeństwa osób uprzednio pokrzywdzonych przestępstwem przemocy, w tym przemocy domowej. Procedury przewidują zasady współpracy i wymiany informacji dotyczącej osób skazanych za przemoc wobec najbliższych oraz wspólne oddziaływania w celu zapewnienia ochrony osób pokrzywdzonych.

Dotychczas w różnych częściach kraju współpraca służb i wymiana informacji pomiędzy nimi była zróżnicowana. W wyniku podpisania procedur sytuacja ta zmieni się radykalnie, a obie służby uzyskają nowe możliwości wymiany informacji, wspólnego działania i oddziaływania na sprawcę. Procedury umożliwią także realizację noweli do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, a zwłaszcza nowego uprawnienia kuratorów z art. 12d ustawy, dotyczącego wszczęcia specjalnej procedury związanej ze stanowczą reakcją organów państwa na ponowne dopuszczenie się przemocy w rodzinie przez uprzednio skazanych sprawców.

Procedury te zostały wdrożone w życie, a w chwili obecnej informacje pomiędzy służbami przekazywane są na bieżąco. Pozostałe informacje w zakresie procedur, a także inne przydatne materiały dostępne są na nowej zakładce strony internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości "Przeciwdziałanie Przemocy w Rodzinie", zawartej w zakładce "Działalność".

Michał Lewoc - sędzia, koordynator ds. realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, Departament Praw Człowieka w Ministerstwie Sprawiedliwości.

1 Dane pochodzą z MS - Wydział Statystyki MS -SPRAWOZDANIE w sprawie osób osądzonych w sądach rejonowych. Dane wstępne za 2010 rok.

2 Ibidem

3 Ibidem.

4 Ibidem.

5 Ibidem.

6 Ibidem.

M.L.