Wychowankowie domów dziecka a przemoc fizyczna

Niebieska Linia nr 1 / 2006

Głównym celem badań, których wyniki przedstawia ten artykuł, było zdiagnozowanie doświadczeń wykorzystywania seksualnego wychowanków domów dziecka - kategorii dzieci i młodzieży uznanych za szczególną grupę ryzyka tej formy krzywdzenia ze względu na  często wpisane w ich sytuacje życiowe zaniedbanie, brak bliskich relacji z członkami rodziny, niezaspokojone potrzeby emocjonalne.

Badania przeprowadzono w maju 2005 roku w 39 domach dziecka  stanowiących ogólnopolską, celowo-warstwową próbę takich placówek. Badania wychowanków zostały przeprowadzone za pomocą techniki  CAPI (Computer Aided Personal Interview). Jest to technika stosowana w badaniach ilościowych, polegająca na przeprowadzaniu wywiadów z respondentami przy użyciu przenośnych komputerów (notebook) zamiast tradycyjnych kwestionariuszy.

Doświadczenia wykorzystywania seksualnego wychowanków postanowiono diagnozować w kontekście innych form wiktymizacji. Umożliwiło to zmniejszenie ekspozycji pytań o kontakty seksualne, a tym samym osłabiło ich drażliwość. Oprócz względów metodologicznych na decyzję tę wpłynęły względy merytoryczne - uzyskanie informacji na temat szerokiego spektrum potencjalnie traumatycznych doświadczeń różnych form przemocy, zagrożenia i straty umożliwia ocenę tego wymiaru życiowej sytuacji wychowanków.

Inspiracją do konstrukcji narzędzia badawczego był Kwestionariusz Wiktymizacji Młodzieży (The Juvenile Victimization Questionnaire) autorstwa Sherry L. Hamby i Davida Finkelhora. Diagnozuje on 35 form krzywdzenia w ramach sześciu generalnych  kategorii: przestępstw konwencjonalnych, krzywdzenia dziecka w rodzinie, przemocy rówieśniczej, wykorzystywania seksualnego, wiktymizacji pośredniej - bycia świadkiem różnych form przemocy oraz uczestniczenia w katastrofach i innych niebezpiecznych  sytuacjach. Przedmiotem diagnozy są doświadczenia dziecka w ciągu roku poprzedzającego badanie.

Formy wiktymizacji

W badaniach wzięli udział wychowankowie domów dziecka w wieku 15-18 lat: 241 dziewcząt (48,8%) i 254 chłopców (51,2%). Respondentom zadano pytania o ich własne doświadczenia. W przypadku większości form wiktymizacji ci, którzy ich doświadczyli, udzielali również informacji umożliwiających charakterystykę sprawców oraz informacji dotyczących ujawnienia lub zatajenia własnych doświadczeń.

Aby ocenić specyfikę sytuacji wychowanków domów dziecka w porównaniu z sytuacją dzieci i młodzieży wychowujących się w domach rodzinnych, konieczne byłoby odwołanie się do danych charakteryzujących całą populację młodzieży w podobnym wieku w zakresie analogicznych form wiktymizacji. Danymi takimi niestety nie dysponujemy1, stąd ograniczone możliwości formułowania wniosków na  temat specyfiki badanej grupy. Dostępne polskie ustalenia badawcze odnoszą się głównie do przemocy rówieśniczej - ta najczęściej była przedmiotem zainteresowania polskich badaczy. Nieliczne programy badawcze diagnozujące szersze spektrum traumatycznych doświadczeń dzieciństwa różnią się zastosowaną metodologią i charakterystyką próby badawczej. Nie zawsze dotyczą doświadczeń ostatniego roku przed badaniem, częściej wszystkich zapamiętanych przez respondenta zdarzeń.

Analizując poniżej wyniki opisujące wyróżnione rodzaje wiktymizacji wychowanków, będziemy jednak tam, gdzie to możliwe, przywoływać istniejące dane badawcze, które pozwolą w pewnym zakresie na interpretację prezentowanych informacji o wychowankach. Będą to przede wszystkim dane z badań Krystyny Ostrowskiej i Janusza Surzykiewicza, którzy w latach 1997 i 2003 przeprowadzili badania na temat zachowań agresywnych uczniów w szkole i poza szkołą na próbie uczniów wszystkich typów szkół w Polsce (Ostrowska, Surzykiewicz 2005) oraz z badań Anny Brzezińskiej i Elżbiety Hornowskiej nad agresją i przemocą wobec dzieci i młodzieży - uczniów szkół  poznańskich (Brzezińska, Hornowska 2004). Użyteczne będzie również przytoczenie ustaleń badawczych na temat skali zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci w Polsce, które  były rezultatem programów badawczych realizowanych w ostatniej dekadzie w naszym kraju (Fluderska,  Sajkowska 2001, Izdebski 2000).

Tabela 1. Porównanie skali przestępstw konwencjonalnych wobec wychowanków domów dziecka i uczniów gimnazjów i szkół ponadpodstawowych (%)

Forma wiktymizacji

Wychowankowie domów dziecka

Uczniowie 2001¹ Brzezińska, Hornowska

Uczniowie 2003² Ostrowska, Surzykiewicz

Kradzież

70

21

8; 13 3; 10 1; 10

Rozbój

18

-

4; 10

Zniszczenie rzeczy

47

-

12; 4

Napad

24

-

2; 5

Przestępstwa  konwencjonalne

Porównanie frekwencji różnych doświadczeń wiktymizacji pokazało, iż wśród tych występujących najczęściej znajdują się kradzieże i akty wandalizmu - niszczenie własności wychowanków. 70% z nich doświadczyło w ostatnim roku kradzieży, przy  czym aż 42% więcej niż jeden raz.  Blisko 1/5 wychowanków odebrano bądź próbowano odebrać ich własność siłą lub grożąc użyciem siły, 6% padło ofiarą takiego rozboju kilkakrotnie.

Spośród 47% wychowanków, którym umyślnie zniszczono w ciągu ostatniego roku ich własność, połowie (23%) zdarzyło się to kilka lub wiele razy.

Co czwartego z badanych napadnięto z użyciem niebezpiecznego narzędzia, 8% więcej niż jeden raz.

Kradzieże i wandalizm to realia placówkowego życia. Potwierdzają to prezentowane ustalenia badawcze i opinie praktyków. Tak częste doświadczenie łamania uznanych norm społecznych chroniących prywatną własność, może być przyczyną relatywizmu i zobojętnienia na takie zasady moralne. Może również skutkować poczuciem krzywdy, frustracją i chęcią odwetu.

Przemoc ze strony dorosłych

Co trzeci wychowanek w ciągu ostatniego roku został uderzony lub pobity przez osoby dorosłe - w tym 10% kilka, 4% wiele razy. Spośród badanych, którzy doznali przemocy fizycznej, najwięcej osób wskazało, że sprawcą był ktoś z rodziny. Połowa badanych, których pobili dorośli (51%) doświadczyła tego ze strony swoich najbliższych. Jak  pokazują deklaracje wychowanków,  kary fizyczne stosują również wychowawcy w placówce - niemal co trzecia ofiara przemocy fizycznej (30%) została pobita przez wychowawców z domu dziecka. W dalszej kolejności sprawcami przemocy fizycznej były osoby znajome (14%) i nauczyciele (11%). Mimo iż pytanie dotyczyło przemocy ze strony bliskich dorosłych, 5% wychowanków wskazało  jako sprawców doznanej przemocy  fizycznej osoby nieznajome.

Według deklaracji wychowanków dorośli znacząco częściej niż bicie stosowali wobec nich różne formy przemocy psychicznej. Ponad połowa  wychowanków (57%) doświadczyła w ciągu ostatniego roku wyzywania i poniżania ze strony dorosłych. 35% miało takie doświadczenia więcej  niż raz. O stosowanie przemocy psychicznej wychowankowie najczęściej oskarżali członków swojej rodziny (45% ofiar przemocy psychicznej). Jednak niemal równie często byli to dorośli, których opiece zostali powierzeni w placówce (43%). Co czwarty wychowanek doświadczający poniżania, obrażania i krzyków doznał ich  ze strony nauczycieli w szkole. W dalszej kolejności byli to znajomi dorośli (15%) i nieznajomi (2%).

Wiktymizacja pośrednia w środowisku rodzinnym - bycie świadkiem przemocy pomiędzy rodzicami lub  pomiędzy rodzicami a rodzeństwem  - zdarzała się wychowankom niemal równie często jak bezpośrednie doświadczenia przemocy. Co trzeci wychowanek pomimo przebywania w placówce był w ciągu ostatniego  roku świadkiem przemocy pomiędzy rodzicami, 19% było świadkiem agresji bliskich osób więcej niż raz. Blisko połowa respondentów była świadkiem bicia i innych form przemocy fizycznej rodziców lub opiekunów wobec ich rodzeństwa.

Na podstawie informacji zgromadzonych w trakcie badania nie można ocenić, czy sytuacje pośredniej i bezpośredniej wiktymizacji w ramach przemocy domowej były ze sobą  powiązane. Czy w trakcie awantur  domowych ofiarami silniejszego członka rodziny, np. ojca, padała  zarówno żona, jak i dzieci? Czy rodzice wzajemnie stosowali wobec siebie przemoc, czy też jedno z nich było ofiarą? Opis relacji przemocowych w rodzinach badanych wykraczał  poza cel prowadzonych badań. Dane dotyczące wiktymizacji pośredniej pozwalają jednak podejrzewać, że w znacznej części rodzin wychowanków dochodzi do przemocy pomiędzy dorosłymi. Sami wychowankowie nie są już dziećmi, mają 15 lat i więcej, więc przemoc, której doświadczają w rodzinie, zapewne nie ma formy dyscyplinujących klapsów. Bycie świadkiem krzywdzenia bliskiej osoby może być bardzo traumatycznym przeżyciem. Mimo że nie boli fizycznie, może być przyczyną zastraszenia, bezradności czy buntu. Doświadczenia przemocy domowej nie były przedmiotem zainteresowania w przytaczanych wyżej badaniach zachowań agresywnych wśród młodzieży. W innych badaniach diagnozujących skalę stosowania kar  fizycznych wobec dzieci w różnych miastach Polski (Sajkowska, Siemaszko 1999) 10 - 42% badanych deklarowało, że dostaje czasami lanie, a 28 - 35%, że stało się ofiarą przemocy werbalnej i poniżania ze strony członków rodziny. W świetle tych  danych, które nie ograniczały się do doświadczeń jednego roku, a opisywały ogół doświadczeń młodych respondentów, sytuacje przemocy domowej wobec wychowanków trzeba uznać za wyjątkowo częste.

Tabela 2. Przemoc domowa - doświadczenia wychowanków domów dziecka (%) (N=495)

Forma wiktymizacji

Nie zdarzyło mi się

Zdarzyło mi się

jeden raz

kilka razy

wiele razy

Przemoc fizyczna - rodzice, opiekunowie

69

17

10

4

Przemoc werbalna, poniżanie

43

22

23

12

Bycie świadkiem przemocy fizycznej pomiędzy rodzicami lub członkami rodziny

67

15

12

6

Bycie świadkiem przemocy rodziców wobec rówieśników/rodzeństwa

49

24

20

7

Tabela 3. Przemoc rówieśnicza - doświadczenia wychowanków domów dziecka (%) (N=495)

Forma wiktymizacji

Nie zdarzyło mi się

Zdarzyło mi się

Jeden raz

Kilka razy

Wiele razy

Przemoc rówieśnicza fizyczna

66

20

11

3

Przemoc rówieśnicza zbiorowa

81

13

5

1

Przemoc na randce

89

7

2

2

Znęcanie się/przemoc psychiczna rówieśnicza

80

12

7

1

Bycie świadkiem przemocy fizycznej wobec rówieśników

34

26

29

12

Bycie świadkiem znęcania się nad rówieśnikami

34

26

27

10

Przemoc rówieśnicza

W kategorii "przemoc rówieśnicza" znalazły się jakościowo różne formy wiktymizacji wychowanków. Kryterium był wiek sprawców przemocy. I tak w kategorii tej znalazła się fizyczna i psychiczna (znęcanie) przemoc  ze strony rówieśników, z którymi kontaktują się wychowankowie w szkole, placówce i poza tymi instytucjami. Przemoc taka może mieć również kwalifikowaną formę przemocy zbiorowej - napadów i wymuszeń przez grupę młodzieży. Sprawcami częściej są tu nieznajomi. Ostatnia subkategoria to przemoc na randce - sprawcą najczęściej jest znajomy rówieśnik, działający w ramach szczególnej relacji z ofiarą.

Według deklaracji wychowanków najczęstszym doświadczeniem z tej  kategorii jest przemoc fizyczna, doznało jej 34% badanych, 14% kilka  razy lub wielokrotnie. Wyniki pytania o sprawców tej przemocy pokazują, że najczęściej są to szkolni koledzy wychowanków (47% wskazań). Niemal równie często biją koledzy lub koleżanki z placówki (41%). 19% wychowanków doświadczyło przemocy ze strony rodzeństwa. Na kolegów z podwórka, innych niż rodzeństwo członków rodziny oraz nieznajomych wskazywało po kilka procent wychowanków, którzy w ostatnim roku  zostali pobici przez rówieśników.

20% respondentów deklaruje, że doświadczyło w ostatnim roku przemocy psychicznej ze strony rówieśników, z czego blisko połowa wielokrotnie. Czy taki rezultat jest odbiciem rzeczywistości, jeśli chodzi o zakres doświadczeń przemocy psychicznej w badanej grupie młodzieży? Wydaje się, iż w znacznej mierze jest on wynikiem przyjętej definicji badawczej pojęcia "przemoc psychiczna". Ponieważ samo pojęcie jest bardzo pojemne i nieostre, zdecydowaliśmy się na zawężenie go do "znęcania się", to zaś opisane zostało jako "zmuszanie do wykonywania poleceń, częste popychanie, szarpanie za włosy lub ubranie".

Jak widać traktowanie takie jest syndromem krzywdzących zachowań rówieśników, ma również elementy przemocy fizycznej.Przypomnijmy, że połowa wychowanków znała osoby tak traktowane przez rówieśników.

Co piąty wychowanek (19%) spotkał się w ciągu ostatniego roku  z zagrożeniem ze strony grup nieletnich, 6% doświadczyło takiego zagrożenia więcej niż raz. Nie uzyskiwano w trakcie badania szczegółowych  informacji, jaki charakter miał atak z ich strony, pytanie sugerowało, że respondent miał być w takiej sytuacji "pobity, zaczepiony lub napadnięty". Co oczywiste, różnica pomiędzy zaczepką a pobiciem jest zasadnicza, często jest jednak wyłącznie efektem dynamiki spotkania z grupą agresywnej młodzieży poszukującej ofiary. Stąd właśnie skala takich spotkań  była przedmiotem diagnozy. Przemocy ze strony partnera na randce doświadczyło 11% badanych, 4% więcej niż raz.

Wykres 1. Sprawcy rówieśniczej przemocy fizycznej wobec wychowanków, N=167

Wykres 2. Sprawcy rówieśniczej przemocy psychicznej wobec wychowanków, N=102

Wiktymizacja pośrednia

Znacząco częstsze niż bezpośrednie doświadczenia przemocy rówieśniczej były sytuacje określane tu jako wiktymizacja pośrednia - bycie świadkiem przemocy zadawanej kolegom lub koleżankom lub znęcania się nad nimi. Świadkami pobicia rówieśników było 66% badanych, 41%  więcej niż jeden raz. Podobny odsetek wychowanków (62%) był obecny w trakcie rówieśniczego znęcania się psychicznego, ponad połowa świadków znęcania (36%) uczestniczyła w takich sytuacja więcej niż raz w czasie ostatniego roku.

Informacje o tak rozumianej wiktymizacji pośredniej dostarczają wiedzy o doświadczeniach respondentów i są tym samym innymi informacjami niż omawiane poprzednio dane na temat doświadczeń ich rówieśników. Bycie świadkiem przemocy w środowisku rówieśniczym  może potencjalnie skutkować traumą, poczuciem zagrożenia i bezradności. Decyduje o tym szereg zmiennych charakteryzujących takie sytuacje, które nie były diagnozowane w badaniu.

Jak dowodzi porównawcza analiza wyników badań nad przemocą  rówieśniczą, wychowankowie domów dziecka znacznie częściej niż ich  rówieśnicy spoza placówek doświadczają diagnozowanych w badaniu form takiej przemocy. Blisko trzykrotnie wyższy wśród wychowanków jest odsetek tych, którzy zostali pobici przez rówieśników.

Wychowankowie znacząco częściej byli ofiarami napaści zbiorowej. Częściej niż młodzi respondenci innych badań deklarują,  że doświadczyli znęcania się przez  rówieśników, chociaż opis tego doświadczenia w kwestionariuszu, który wypełniali, był bardziej drastyczny niż w kwestionariuszach zastosowanych w badaniach uczniów, a dane dotyczą doświadczeń ostatniego roku, nie zaś wszystkich doświadczeń, jak w badaniach Brzezińskiej i Hornowskiej. Znacznie większa skala wiktymizacji wychowanków w tym zakresie wynika zapewne z doświadczeń przemocy w placówce. To koledzy z domów dziecka  najczęściej są sprawcami przemocy rówieśniczej.

Możliwości uzyskania pomocy

Wychowankowie proszeni byli o ocenę możliwości uzyskania pomocy i wsparcia w wybranych sytuacjach opisanych w kwestionariuszu. Odpowiadając na to pytanie, niektórzy z nich mogli odwołać się do swoich doświadczeń. W przypadku tych,  którzy takich doświadczeń nie mieli, ocena odnosiła się zapewne do przewidywanych, potencjalnych zasobów pomocy oraz do doświadczeń rówieśników związanych ze wsparciem,  jakie uzyskali w trudnych dla nich  sytuacjach. Ze względu na hipotetyczny charakter prezentowanych sytuacji, zrozumiały jest wysoki odsetek odpowiedzi "trudno powiedzieć" w tym bloku pytań. W niemal każdej opisanej sytuacji kilkanaście procent badanych udzielało takiej odpowiedzi.

Swoje opinie na temat możliwości uzyskania pomocy w różnych sytuacjach respondenci wyrażali za pomocą skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało - na pewno znalazł(a)bym pomoc, 4 - na pewno nie znalazł(a)bym pomocy, a 5 - oznaczało trudno powiedzieć, czy znalazł(a)bym pomoc.

Odsetki wskazań na kategorie "na pewno znalazł(a)bym pomoc" i "raczej znalazł(a)bym pomoc" świadczą o tym, że w każdej z przedstawionych sytuacji większość wychowanków optymistycznie ocenia możliwość uzyskania pomocy.

Należy zwrócić szczególną uwagę na średnie wartości, które pozwalają na uszeregowanie poszczególnych  sytuacji w sposób obrazujący ocenę możliwości uzyskania pomocy w każdym prezentowanym przypadku.  Widać wtedy wyraźnie, że w odczuciu badanych respondentów największe szanse na uzyskanie pomocy  mają kolejno w sytuacji: choroby, przemocy rówieśniczej, przemocy o podłożu seksualnym, w sytuacji osamotnienia, problemów z używkami, problemów związanych z interakcją z najbliższym otoczeniem, a na końcu w sytuacji przemocy ze strony dorosłych - rodziny i wychowawców. Obawa, że zostanie się osamotnionym w sytuacji, gdy najbliższe osoby powołane do opieki i wsparcia staną się agresorami i sprawcami krzywdy, wydaje się zrozumiała i zasadna.

Warto również zauważyć, iż w każdej zaprezentowanej wychowankom sytuacji kilkanaście procent deklarowało, iż pozostaliby sami ze swoim problemem.

Opinie na temat możliwości znalezienia pomocy w sytuacjach przemocy ze strony kolegów i koleżanek z placówki, wychowawców i nauczycieli oraz w sytuacji przemocy w rodzinie respondenta pozostają w korelacji z placówką wychowawczą, w której przebywają wychowankowie. Stwierdzono znaczące zróżnicowanie opinii wychowanków w placówkach, co można interpretować jako zróżnicowanie klimatu wychowawczego, relacji pomiędzy wychowawcami,  dyrekcją a wychowankami. Interpretację tę potwierdza obserwacja, iż w przypadku każdej z analizowanych zmiennych zależnych (pomoc w sytuacjach przemocy rówieśniczej w placówce, pomoc w przypadku przemocy ze strony wychowawców, pomocy w sytuacjach przemocy domowej) wychowankowie tych samych placówek najczęściej deklarowali,  że nie uzyskaliby pomocy, jeśli spotkałyby ich kłopoty związane z doświadczaną przemocą.

Podsumowanie

1. W opinii wychowanków najczęściej występującymi wśród ich rówieśników formami wiktymizacji są kradzieże i przemoc rówieśnicza. 3/4  badanych ma znajomych, którzy w ostatnim roku doświadczyli takich zachowań.

2. Aż 17% wychowanków deklarowało, że znają przynajmniej jedną osobę, która była w ostatnim roku zmuszana do uprawiania seksu.  Co dziesiąty respondent był bezpośrednim świadkiem takiej sytuacji.  Blisko połowa respondentów zna w środowisku swoich znajomych kogoś, kto przed ukończeniem 15. roku życia odbył stosunek seksualny z osobą dorosłą.

3. Najczęściej doświadczane przez samych wychowanków formy wiktymizacji wiązały się z naruszeniem ich prawa własności - w ciągu ostatniego roku 70% respondentom ukradziono jakąś rzecz, której już nigdy nie  odzyskali, a blisko połowa z nich  doświadczyła celowego zepsucia bądź zniszczenia rzeczy, która do nich  należała. Doświadczenia takie były znacząco częstsze wśród wychowanków niż wśród ich rówieśników spoza placówki.

4. Częste były przypadki przemocy ze strony osób dorosłych wobec wychowanków - ponad połowa doznała w ciągu ostatniego roku przemocy werbalnej, poniżania, a prawie 1/3 padła ofiarą przemocy fizycznej. Sprawcą najczęściej był ktoś z rodziny.  Kary fizyczne stosują również wychowawcy w placówce - niemal co trzecia ofiara przemocy fizycznej została pobita przez wychowawców z domu dziecka.

5. Blisko 1/3 badanych padła ofiarą fizycznej przemocy ze strony  rówieśników, a 20% doświadczyło z ich strony różnych form znęcania. Tyle samo zostało napadniętych przez młodych ludzi działających w grupie. Sprawcami przemocy są niemal równie często koledzy i koleżanki ze szkoły i z placówki. Odsetek wychowanków, którzy zostali pobici przez kolegów w ciągu ostatniego  roku jest ponad trzykrotnie wyższy niż wśród ich rówieśników spoza placówki.

6. Większość wychowanków optymistycznie ocenia możliwość uzyskania pomocy w trudnych sytuacjach  życiowych, jednak w każdej zaprezentowanej im sytuacji kilkanaście procent deklarowało, iż pozostaliby sami ze swoim problemem. Deklaracje  takie najczęściej dotyczyły przemocy ze strony dorosłych - rodziny i wychowawców.

BIBLIOGRAFIA

Brzezińska A., Hornowska E. (red.) (2004), Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Fluderska G., Sajkowska M. (2001), Problem krzywdzenia dzieci w Polsce. Postawy i doświadczenia dorosłych Polaków, Warszawa: Fundacja "Dzieci Niczyje".

Izdebski Z. (2000), Wiedza i przekonania o HIV/AIDS w społeczeństwie polskim. Zachowania seksualne, Warszawa: PWN.

Izdebski Z., Ostrowska A. (2003), Seks po polsku, zachowania seksualne  jako element stylu życia Polaków, Warszawa: Muza.

Ostrowska K., Surzykiewicz J. (2005), Zachowania agresywne w szkole.  Badania porównawcze 1997 i 2003, Warszawa: CMPPP.

Sajkowska M., Siemaszko J. (1999) Dziecko jako ofiara krzywdzona Raport z badań. Warszawa. FDN

1 Prezentowane dane odnoszą się do uczniów gimnazjów i szkół średnich. W pytaniach o doświadczenia wiktymizacji nie określano okresu, w jakim miały miejsce. Deklaracje respondentów dotyczą więc wszystkich zapamiętanych doświadczeń tego rodzaju.

2 Dane odnoszą się do doświadczeń wiktymizacji w szkole (przed średnikiem) i poza szkołą. Kolejne liczby prezentowane tu w kategorii "kradzież" dotyczą odsetka młodzieży, której zabrano pieniądze lub rzeczy o wartości do 10 zł, 10 -100 zł i powyżej 100 zł, w szkole i poza szkołą.

M.S.