Z kompasem czy bez. Odczuwanie kobiecości i męskości przez dorastające dziewczęta wychowywane w różnych typach rodzin

Niebieska Linia nr 1 / 2005

Dziecko poddane oddziaływaniu tylko jednego z rodziców, ma ograniczone możliwości poznawania specyfiki ról społecznych i znaczenia nadawanego tym rolom. Posiada zawężony zakres poznawania wzorców zachowań, postaw, cech uważanych za odpowiednie dla kobiety bądź mężczyzny. Dziewczęta wychowywane tylko przez jednego z rodziców, pozbawione są wzorca roli drugiego rodzica.

Płeć jest kategorią, która w sposób najbardziej dostrzegalny różnicuje świat ludzi, jest nie tylko kategorią biologiczną, ale i społeczno-kulturową. Jest pojęciem rozumianym wieloaspektowo – zarówno w kontekście biologicznym, jak i psychologicznym. To pierwsze rozumienie odnosi się do podziału ludzi na mężczyzn i kobiety, czyli skupia się wyłącznie na właściwościach biologicznych. Płeć psychiczna natomiast jest efektem wyuczonym i związanym z odmiennością zachowań i postaw zwykle cechujących osoby o odmiennej płci biologicznej (Zimbardo, 1999).

Ryc. 1. Rozumienie płci w znaczeniu psychologicznym (oprac. własne)

Wymiary osobowości

Koncepcja osobowości w ujęciu H. Eysencka (2000) to model trzech czynników: ekstrawersji–introwersji, neurotyzmu i psychotyzmu. Pierwszy z nich odnosi się do krańców skali, na jakiej można opisać człowieka w odniesieniu do jego kontaktów społecznych. (I-E oznaczają jedne z podstawowych typów psychicznych, osobowościowych). Sam autor tej koncepcji uważa, że dwa wymiary osobowości (introwertyzm i ekstrawertyzm) są cechami uwarunkowanymi dziedzicznie. Introwersja/ekstrawersja są pojmowane jako cechy stopniowalne i każdy posiada je w jakimś stopniu, można mówić o różnych wymiarach (dymensjach). Zdaniem niektórych autorów, wszyscy ludzie posiadają w zasadzie te same właściwości, ale w różnym stopniu. Każdego człowieka można więc scharakteryzować przez jego miejsce w wielowymiarowym układzie współrzędnych psychologicznych. Zdaniem Eysencka czysty typ introwertyka lub ekstrawertyka jest idealnym przypadkiem i w zasadzie nie ma takowych. Przeciętny człowiek jest mieszaniną cech i reakcji osobowości jednego i drugiego typu z przewagą intra- lub ekstrawersji (Bazylak, 1983). Niemniej jednak, można mówić o zespole cech i reakcji osobowości charakterystycznych dla typowego ekstrawertyka i introwertyka.

Informacje na swój temat

Dziecko poddane oddziaływaniu tylko jednego z rodziców, ma ograniczone możliwości poznawania specyfiki ról społecznych i znaczenia nadawanego tym rolom. Posiada zawężony zakres poznawania wzorców zachowań, postaw, cech uważanych za odpowiednie dla kobiety bądź mężczyzny. Dziewczęta wychowywane tylko przez jednego z rodziców, pozbawione są wzorca roli drugiego rodzica w sferze stosunku wobec siebie i innych ludzi. Dlatego posiadanie adekwatnego wizerunku ról społecznych i rodzicielskich będzie wobec braku jednego z rodziców determinowane rolą tego, który przebywa z dzieckiem. Rozwój płci psychologicznej zdeterminowany będzie ilością i jakością kontaktów z rodzicem jednej płci.

W założeniu akcentuje się zmienną społeczną jako determinantę kształtowania się płci psychologicznej, nawiązując do teorii schematów płciowych. Teoria ta, koncentruje się przede wszystkim na wyjaśnianiu procesu kształtowania się cech psychicznych związanych z płcią, zgodnie ze społecznymi definicjami kobiecości i męskości. Całość opracowania rozszerzono o zmienną osobową, to jest wrodzone skłonności osobowościowe, przyjmując ją jako zmienną pierwotną, wrodzoną, organizującą percepcję i przetwarzanie informacji na własny temat. Wszystko to tworzy biospołeczne uwarunkowanie wrażliwości płciowej. Stąd typ płci psychologicznej przyjęto jako zmienną wtórną kształtowaną przez najbliższe środowisko rodzinne i wpływy zewnętrzne (w tym grupy rówieśnicze) oraz wrodzone wewnętrzne naciski osobowościowe.

Na założeniach o wrodzonych predyspozycjach kobiety do pełnienia roli rodzicielskiej opiera się dotychczasowa praktyka prawna sądów rodzinnych. Wcześniejsze badania prowadzone na ten temat przez autorkę, obrazują wpływ rodziny samotnego ojca na typ płci psychologicznej wychowywanych córek, podobny do funkcjonowania rodziny pełnej. Celem podjętych badań empirycznych było uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

• Czy wyróżniony typ osobowości różnicuje w istotny sposób odczuwanie kobiecości i męskości u badanych dziewcząt?
• Jaki typ płci psychicznej dominuje w analizowanych typach osobowości u badanych?
• Czy jest korelacja, a jeżeli tak, to o jakim znaku pomiędzy typem osobowości badanych dziewcząt a skalą wrażliwości płciowej (męskości/kobiecości)?

Analiza zmiennych

Poszukując różnic oraz związków korelacyjnych zachodzących pomiędzy typem osobowości a typem płci psychologicznej badanych dziewcząt, wyodrębniono dwie zmienne niezależne: typ rodziny oraz wrodzone zadatki osobowości.

Ryc. 2. Hipotetyczny układ zależności zachodzący pomiędzy typem osobowości a cechami kobiecości i męskości u badanych dziewcząt wychowywanych w różnych typach rodzin

Badania zrealizowano przy zastosowaniu Inwentarza Płci Psychologicznej (IPP) A. Kuczyńskiej (1992) opracowanego na podstawie teorii i empirycznego dorobku S.L. Bem (Zimbardo, 1996). Płeć psychologiczna pojmowana jest tu jako spontaniczna gotowość do posługiwania się wymiarem płci w odniesieniu do siebie i świata zewnętrznego. Do badań zastosowano także drugie narzędzie badawcze - Inwentarz Osobowości H.J. Eysencka (H.J. Eysenck Personality Inventory) w tłumaczeniu W. Sanockiego (1986). Łącznie przebadano 172 dorastające dziewczęta na terenie południowej Polski w latach 2003 i 2004.

Kobiecość i męskość

Wielu autorów podkreśla prawidłowości zachodzące w procesie identyfikacyjnym. Otóż, bliskie relacje dające poczucie bezpieczeństwa i zapewniające kontakt dziecka z matką i z ojcem, akceptację i sposób prezentowania własnej płciowości oraz okazywanie sobie uczuć – decydują o losach kobiecości córki. Analiza uzyskanych wyników z przeprowadzonych badań, pozwala dostrzec istotne zróżnicowanie pomiędzy badanymi grupami empirycznymi.

Tabela 1. Rozkład typów osobowości dziewcząt w analizowanych typach rodzin

Typy rodzin

Typy osobowości

Grupy empiryczne

Córki samotnych ojców

Córki samotnych matek

Córki z rodzin pełnych

Ogółem

N

%

N

%

N

%

N

%

I

5

07,35

7

13,20

7

13,73

19

11,04

A

26

38,22

25

47,16

21

41,18

72

41,87

E

37

54,43

21

39,64

23

45,09

81

47,09

Ogółem

68

100,00

53

100,00

51

100,00

172

100,00

Tabela 2. Wewnątrzgrupowe różnice istotne statystycznie pomiędzy kobiecością a męskością u badanych dziewcząt

Skale wrażliwości płciowej

Typ osobowości

K

M

T

(df = 99) 7.50

p.i.

M

SD

M

SD

Ogółem

54,60

7,08

44,77

8,37

0.01

I

56,77

7,27

42,38

10,69

(df =18) 1,19

n.i.

E

52,42

7,42

47,17

8,21

(df = 80) 4,06

0.01

Z tabeli 2 widać, że grupa wszystkich badanych i grupa dziewcząt o typie ekstrawertywnym różnią się poziomem odczuwania kobiecości, jako wrażliwością istotną statystycznie. Uzyskana różnica t=4.06; p<0.01 wskazuje na silniejsze odczuwanie kobiecości aniżeli męskości przez badane dziewczęta.

Wyliczona średnia dla Skali Męskości u introwertywnych dziewcząt, jest najniższą uzyskaną w dwóch typach osobowości (M=42,38). Wrodzone, trwałe zadatki introwertywne u badanych dziewcząt są bardziej aktywne w organizowaniu i kształtowaniu kobiecości aniżeli męskości (M=56,77). Badane dziewczęta charakteryzuje wyższe natężenie odczuwania cech przynależnych do kobiety.

Ekstrawersja jako trwała cecha osobowości, skupiająca w sobie otwartość i towarzyskość, skłonność do reakcji agresywnych, ukierunkowuje zachowania dziewcząt w stronę rozwoju i wzmocnienia cech przynależnych do męskości (M=47,17). W sensie psychologicznym ekstrawersja jest bliższa męskości, introwersja zaś kobiecości.

Tabela 3. Wyniki porównania międzygrupowego różnic istotnych statystycznie dla kobiecości i męskości u badanych dziewcząt

Typ Osobowości

S k a l e w r a ż l i w o ś c i p ł c i o w e j

Kobiecość

Męskość

M

SD

T (df = 99)

p.i.

M

SD

t (df = 99)

p.i.

I

56,77

7,27

 

5,65

 

0.01

42,38

10,69

 

6,14

 

0.01

E

52,42

7,42

47,17

8,21

Uzyskane istotne statystycznie różnice pomiędzy typem osobowości w zakresie odczuwania kobiecości, tj. t=5,65; p<0.01, wskazują na istotnie silniejszy nacisk przez introwersję jako determinanty organizowania i przetwarzania informacji co do cech i zachowań stereotypowo przynależnych do atrybutów kobiety. Natomiast wartość t=6,14; p<0.01 obrazuje ekstrawersję jako silniejszą determinantę w kumulowaniu cech i zachowań przynależnych do skali męskości. Dziewczęta z tym typem osobowości koncentrują swoją uwagę na poszukiwaniu wrażeń, nowych bodźców, a tym samym łatwiej będą potwierdzały atrybuty męskości. Dla związku pomiędzy typem osobowości a odczuwaniem kobiecości bądź męskości przez badane dziewczęta obliczono wartości korelacji. Wyniki ilustruje tabela 4.

Tabela 4. Wartości współczynników korelacji dla zależności pomiędzy typami osobowości a skalami wrażliwości płciowej u badanych dziewcząt

Typy rodzin Typy osobowości

Grupy empiryczne

Córki samotnych ojców

Córki samotnych matek

Córki z rodzin pełnych

SK

SM

SK

SM

SK

SM

I

0.29*

0.07

0.08

- 0.27 ten.

0.12

0.18

E

0.09

0.23 ten.

- 0.10

0.31*

- 0.06

0.24 ten.

(*) zaznaczone różnice są istotne z p < 0.0

Otrzymana dodatnia wartość współczynnika korelacji dla introwersji i Skali Kobiecości (r=0.29 p.i. 0.05) u dziewcząt wychowywanych przez samotnych ojców, może oznaczać, że przy wyższym nasileniu introwersji, nasila się odczuwanie kobiecości u badanych. Interesujące są również wartości dla związku pomiędzy introwersją a Skalą Męskości u dziewcząt wychowywanych przez samotne matki (r= - 0.27). Otrzymana wyraźna małoistotna zależność wskazuje, iż wrodzone skłonności osobowościowe organizują i przetwarzają dopływające informacje, decydując o natężeniu atrybutów przynależnych do męskości.

Na kolejnym etapie analiz porównywano typy osobowości jako determinantę różnicowania typów płci psychologicznej u dorastających dziewcząt (tabela 5.).

Tabela 5. Dominujące typy płci psychologicznej w zakresie wyróżnionych typów osobowości w analizowanych grupach empirycznych

Typy rodzin

Typy osobowości

Grupy empiryczne

Córki samotnych ojców

Córki samotnych matek

Córki z rodzin pełnych

N

%

N

%

N

%

I

KK – 2

40,00

KK – 3

42,85

KK – 4

57,14

E

NS – 14

37,86

NS – 8

16,00

KK – 10

38,46

Biorąc pod uwagę dominującą płeć psychologiczną z przydzieleniem jej do analizowanych typów osobowości, daje się zauważyć, że dominuje kobieta kobieca, z wyłączeniem ekstrawersji u dziewcząt w grupie samotnych ojców. W tej grupie procentowo najwyższą wartość uzyskała kobieta niezróżnicowana seksualnie, charakteryzująca się niskim nasileniem cech zarówno tych, które powszechnie uważane są za męskie, jak również tych, które powszechnie uważane są za kobiece.

Wnioski

• Wśród badanych dziewcząt najmniej było z osobowością introwertywną (11,24%), najwyższy odsetek to badane z osobowością ekstrawertywną (47,93%). Analizując wewnątrz grup empirycznych stosunek typów osobowości względem siebie, można powiedzieć, że najwyższy procent dziewcząt z introwersją był w rodzinie samotnej matki, najniższy dominował w rodzinie samotnego ojca. Również w rodzinie samotnego ojca występował najwyższy odsetek dziewcząt z osobowością ekstrawertywną (54,43%), najniższy u dziewcząt z rodziny samotnej matki.
• Przyczyną różnic w odczuwaniu kobiecości i męskości u badanych dziewcząt są wrodzone wewnętrzne naciski ukierunkowujące aktywność osób na potwierdzanie kobiecości/męskości. Różnice pomiędzy mechanizmami pobudzającymi do działania u ekstrawertyków a mechanizmami powstrzymującymi od działania u introwertyków powodują, że dziewczęta należące do pierwszej grupy, są bardziej skłonne do poszukiwania bodźców stymulujących je, te zaś, które należą do drugiej, są bardziej skłonne do zaniechania działania i koncentrowania uwagi na doznanych przeżyciach. Wrodzone skłonności do większego zaangażowania się u ekstrawertyków powodują istotne różnice pomiędzy odczuwaniem męskości a kobiecości.
• Analizowany związek wyróżnionych typów osobowości z odczuwaniem kobiecości/męskości uzyskał potwierdzenie u badanych dziewcząt wychowywanych przez samotnych rodziców.Istotne zależności otrzymano dla introwersji, która działa jak filtr do nabywania atrybutów kobiecości, cech stereotypowo przynależnych do niej - wrażliwości, gospodarności, zdolności do poświęceń czy delikatności. Można powiedzieć, że o wrażliwości płciowej córek samotnych rodziców bardziej decydują naturalne, wrodzone skłonności osobowościowe aniżeli specyfika oddziaływania środowiska wychowawczego.
• Wartość współczynnika korelacji pomiędzy ekstrawersją a odczuwaniem męskości okazała się istotna dla dorastających córek wychowywanych przez samotne matki.

BIBLIOGRAFIA

Bazylak, J. (1983), Elementy higieny psychicznej w psychologii pastoralnej. Warszawa: ATK. Chlewiński, Z. (1995), Tożsamość a tolerancja. Czasopismo psychologiczne, tom 1, nr 3. Cleese, J., Skynner, R. (1992), Żyć w rodzinie i przetrwać. Warszawa: Agencja Wyd. J. Santorski. Cohen-Kettenis, P., Everaerd, W. (1986), Gender role problems in adolescence. Advances in adolescent mental health, 1. Diamant,L., Mc Anulty, R.D. (1995), The psychology of sexual orientation, behavior and identity: a handbook. Westport/London: Greenwood Press. Erikson, E.H. (1974), Identity. Youth and Crisis. London: Faber and Faber. Eysenck, H.& M. (2000), Podpatrywanie umysłu. Gdańsk: GWP. Green, R. (1974), Sexual idetity conflict in children and adults. New York: Basic Books.Harwas-Napierała, B. (1993), Kształtowanie się tożsamości płciowej: niektóre rodzinne uwarunkowania. Psychologia Wychowawcz, nr 3.Harwas-Napierała, B. (1999), Rozwój tożsamości płciowej dzieci i młodzieży. Problemy Rodziny, nr 2-3. Kagel S.A., Maitland Schilling, K.(1985), Sexual identyfikation and gender identity among father – absent males. Sex roles, vol. 13, 5/6. Kanter, R. (1996), Een vader is een mannelijke moeder, eigenlijk: de sekse – geslachtsidentiteit van kinderen in verschillende leefvormen. Utrecht: Uitgeverij Jan Van Arkel. Kuczyńska, A. (1992), Inwentarz do oceny Płci Psychologicznej. Warszawa: Wyd. PTP. Lachowska, B. (1998), Dzieci osób owdowiałych. Lublin: Red. Wyd. KUL.Mandal, E. (2000), Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią. Katowice: Wyd. UŚl. Miluska, J. (1992), Tożsamość płciowa człowieka w cyklu życia. Przegląd Psychologiczny, nr 3.Miluska, J. (1999), Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Katowice: Wyd. UŚl.Napora, E. (2003), Psychologiczny obraz dziewcząt wychowywanych przez samotnych ojców, (w:) R. Derbis (Red.) Niepokoje i nadzieje współczesnego człowieka. Człowiek w sytuacji przełomu. Częstochowa: Wyd. WSP. Napora, E. (2003), Samotne matki a tożsamość płciowa badanych chłopców, (w:) G. Poraj, J. Rostowski (red.), Zagrożenie życia rodzinnego. Łódź: Wyd. UŁ. Sanocki, W. (1986), Kwestionariusze osobowości w psychologii. Warszawa: PWN. Shively, M.G., De Cecco, J.P. (1977), Components of sexual identity. Journal of homosexuality, vol. 3,1, s. 41 – 48. Szuchta, E.(1980), Problem identyfikacji z rolą związaną z własną płcią. Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne, nr 3. Zimbardo, P.(1999), Psychologia i życie. Warszawa: PWN. Zucker, K.J., Bradley, S.J. (1995), Gender identity disorder and psychosexual problems in children and adolescents. London: The Guilford Press.

E. N.