Koszt psychiczny przemocy seksualnej (1/102/2016)

Marta Kołacka 

Doświadczenie molestowania seksualnego w zależności od czasu trwania i wieku osoby doświadczającej przemocy może mieć różny wpływ na osobę krzywdzoną. Czasem konsekwencje psychiczne są tak duże, że mogą prowadzić do zaburzeń osobowości. Traumę pogłębia dodatkowo poczucie wstydu i izolacji. 

Według raportu Agencji Praw Podstawowych z marca 2014 roku przemocy seksualnej przynajmniej raz w życiu doświadczyło 19% badanych kobiet, co uogólniając na populację w Polsce, daje 3,5 miliona kobiet. Skala przemocy seksualnej wobec mężczyzn jest w Polsce zbadana w mniejszym stopniu, jednak według danych Centers for Disease Control and Prevention (CDC) w USA kobiety i mężczyźni zgłaszają podobną liczbę doświadczeń przemocy seksualnej, nie wliczając w to gwałtu (czyli np. molestowania seksualnego, stalkingu itp.) – odpowiednio 5,6% oraz 5,3%. Jeśli w Polsce statystyki są podobne, grupa osób mogących potrzebować pomocy jest ogromna. 

Konsekwencje wykorzystania seksualnego

Doświadczenie przemocy seksualnej może wiązać się z fizycznymi konsekwencjami, takimi jak obrażenia ciała lub zarażenie się chorobą przenoszoną drogą płciową. Jeśli nawet doświadczenie przemocy nie wiąże się z fizycznym kontaktem ze sprawcą, osoba nią dotknięta narażona jest na szereg psychologicznych konsekwencji. 

Wspólnym doświadczeniem ofiar przemocy – w tym seksualnej – jest utrata poczucia bezpieczeństwa i świadomość naruszenia integralności ciała. W przypadku przemocy seksualnej jest to również poczucie wstydu i winy utrudniające skorzystanie z pomocy lub zgłoszenie zdarzenia na Policji, a także trudności w nawiązaniu czy utrzymaniu relacji intymnej w związku partnerskim. 

Szczególnie to odczuwane poczucie winy i wstydu jest bardzo dużym problemem dla osób po doświadczeniu wykorzystywania seksualnego. Wśród moich klientów, którzy doświadczyli przemocy, żadna z osób nie zdecydowała się zgłosić przestępstwa organom ścigania. Jedynie niektóre z nich odważyły się powiedzieć o tym, czego doświadczyły swojemu partnerowi. Również ani razu nie zgłosiła się do mnie osoba bezpośrednio po doświadczeniu przemocy. Na terapię zgłaszają się najczęściej osoby, które doświadczyły przemocy kilka czy kilkanaście lat wcześniej, a powodem rozpoczęcia psychoterapii stały się albo problemy z rozpoczęciem relacji (brak zaufania do osób płci przeciwnej lub nawet unikanie jakichkolwiek kontaktów, wybieranie przemocowych lub odrzucających partnerów) albo ze względu na problemy seksualne. Do trudności natury seksualnej należą: 

• pochwica (mimowolny zacisk mięśni uniemożliwiający lub utrudniający penetrację), 
• wulwodynia (bolesność genitaliów), 
• zaburzenia erekcji u mężczyzn, 
• anorgazmia (niezdolność do osiągnięcia orgazmu), 
• oziębłość seksualna (brak zainteresowania seksem) czasami przybierająca formę wręcz aseksualności,
• seksualne zachowania zastępcze (homoseksualność zastępcza, parafilie zastępcze). 

Najczęściej następstwa przemocy seksualnej dotyczące relacji partnerskich skłaniają ofiary przemocy do przełamania wstydu, by móc zacząć mierzyć się z przeszłością.

Po doświadczeniu przemocy seksualnej może pojawić się ostra reakcja na stres. Taki stan utrzymuje się od kilku godzin do kilku dni. Charakteryzuje się poczuciem wewnętrznego rozbicia, niepewności, trudnościami w odnalezieniu się na co dzień. Dzięki wsparciu osób bliskich lub specjalistów, stan ten może ustąpić, nie powodując ogromnych konsekwencji psychicznych. Bez życzliwego zaopiekowania się osobą, która doznała przemocy seksualnej, lub w przypadku braku jej wewnętrznych zasobów, może dojść do rozwinięcia się zaburzeń stresowych pourazowych. Objawy zaburzeń mogą pojawić się nawet po kilku miesiącach od wydarzenia i najczęściej przejawiają się odczuwaniem napięcia, lęku, nawracającymi myślami natrętnymi i obrazami traumy, unikaniem miejsc czy sytuacji kojarzących się z doświadczeniem przemocy seksualnej. Ten aspekt zaburzenia po gwałcie może przejawiać się unikaniem osób płci przeciwnej, unikaniem kontaktu wzrokowego oraz wycofywaniem się z kontaktów seksualnych ze swoim partnerem. 

Najbardziej skrajnymi zaburzeniami, które mogą wystąpić po doświadczeniu przemocy seksualnej, są zaburzenia osobowości. Są to stałe, w małym stopniu modyfikowane, wzorce zachowania, które przynoszą szkodę danej osobie, powodują jej cierpienie, ale praktycznie nie zmieniają się w czasie. Kształtują się w okresie dzieciństwa i determinują zachowania jednostki wobec siebie i innych. By móc dokonać zmian, niezbędna jest wtedy długotrwała psychoterapia.

Stereotypy a poczucie winy

Poczucie winy i wstydu jest niestety wynikiem przekazów i rozpowszechnionych stereotypów społecznych na temat przestępstw seksualnych. Wciąż wiele osób (w tym także specjalistów udzielających pomocy osobom poszkodowanym, policjantów i duchownych) wierzy, że ofiara przemocy seksualnej sama musiała sprowokować sprawcę, dobrowolnie poddała się stosunkowi, niewystarczająco się broniła itd. W znanej mi sprawie osoba, która doświadczała molestowania seksualnego w okresie dorastania przez rodzica, nie otrzymała pomocy od najbliższych, mimo że poszukiwała takiej pomocy, a wyjawienie faktu zaistnienia przemocy zostało zbagatelizowane. W efekcie molestowanie trwało jeszcze przez dwa lata, a ona sama nie szukała pomocy przez kolejne kilkanaście lat, dopóki koszty psychiczne, jakie poniosła, nie zaczęły niszczyć jej związku partnerskiego. 

W tym oraz innych przypadkach u moich klientów dość częste było usprawiedliwianie sprawcy lub przekonanie o wyolbrzymieniu problemu. Przykładem może być historia mężczyzny, z którym pracowałam. Jako nastolatek był uwodzony przez swoją macochę. Kobieta rozbierała się przed nim i w sposób wyraźny prowokowała seksualnie. Jednocześnie karała go za okazanie jakiegokolwiek zainteresowania czy reakcji. Natomiast ojciec chłopca twierdził, że w zachowaniu macochy nie ma nic nagannego. W konsekwencji w moim kliencie umacniało się przekonanie, że jego zainteresowanie jest nienormalne, niezdrowe, co doprowadziło do poważnych problemów w życiu dorosłym (przede wszystkim relacji z kobietami i seksualnych zachowań zastępczych). 

Grzech niezrozumienia

Zgłosiła się także do mnie na terapię osoba, która była ofiarą molestowania. Zdecydowała się powiedzieć matce o doznawanej przemocy. Matka jednak zareagowała stwierdzeniem, że ona także ma podobne doświadczenia, w związku z tym nie ma co przesadzać czy histeryzować – a w szczególności nie można nikomu o tym mówić. Moja klientka przyznała, że taka reakcja matki zabolała ją dużo bardziej niż samo wykorzystywanie. Podobne reakcje ze strony bliskich osób utwierdzają tylko ofiary przemocy w przekonaniu, że ponoszą winę za to, co się stało. Ponadto potęgują poczucie braku nadziei na uzyskanie jakiejkolwiek pomocy i zmianę sytuacji.

Okazanie niezrozumienia czy wręcz zaprzeczenie doznanej krzywdzie przez osobę udzielającą pomocy jest chyba najgorszym błędem, jaki może popełnić osoba pomagająca, w tym specjalista. Brak uzyskania wsparcia czy możliwości skorzystania z pomocy jest jednym z czynników, które mogą prowadzić do wtórnej wiktymizacji. W głowie ofiary pojawiają się myśli: „wcześniej nie miałam/nie miałem kontroli nad tym, co się ze mną dzieje, nie mam wpływu na to, co się dzieje teraz. Nie mam żadnej szansy na zmianę”. Utrata nadziei na poprawę sytuacji oraz poczucie braku kontroli nad nią jest głównym mechanizmem powstawania zaburzenia związanego ze stresem traumatycznym. 

Poczucie winy i wstydu znacznie utrudnia poszukanie pomocy osobom wykorzystywanym seksualnie. Natomiast brak pomocy i wsparcia ze strony osób bliskich (rodzice, partner, przyjaciele) lub specjalistów (lekarz, pielęgniarka, psycholog, konsultant telefonu zaufania, pracownik pomocy społecznej) albo innej osoby budzącej zaufanie z racji wykonywanego zawodu (przewodnik duchowy, nauczyciel, pedagog) zwiększa ryzyko pojawienia się zaburzeń, takich jak:

• ostra reakcja na stres,
• zespół stresu pourazowego (PTSD),
• zachowania autodestrukcyjne (samookaleczenia, próby samobójcze),
• wszelkiego rodzaju uzależnienia, w tym także seksoholizm,
• zaburzenia odżywania,
• zaburzenia osobowości, np. typu unikającego lub borderline w przypadku doświadczania przemocy seksualnej w okresie dzieciństwa lub adolescencji. 

Zagłuszanie emocji

Często doświadczenie przemocy seksualnej wpływa na obraz siebie i własnego ciała osoby pokrzywdzonej. Gdy trauma jest nieprzepracowana, albo wręcz ukryta, złość jest skierowana na siebie samego, a nie na sprawcę. Ofiara złości się na swoje ciało jako na źródło doświadczenia przemocy i bólu. W takich przypadkach może dochodzić do zachowań autodestrukcyjnych – cięcie się, głodzenie, objadanie i zmuszanie do wymiotów. 

Jedna z osób, z którą pracowałam, opowiedziała w trakcie terapii, że nienawidzi swojego ciała. Gdyby nie dorastała, nie doświadczyłaby gwałtu, nikt by się nią nie interesował. Dlatego też zagłuszyła wszystkie swoje potrzeby, wyłączyła czucie i nie chciała (wręcz odmawiała sobie) jakiegokolwiek dbania o siebie, poza podstawowymi zabiegami higienicznymi. Nie widziała potrzeby dbania o swoje zdrowie, sen, rodzaj czy jakość jedzenia. 

Innym sposobem radzenia sobie z emocjami pojawiającymi się po doświadczeniu przemocy seksualnej może być zagłuszanie swoich uczuć przez używanie substancji psychoaktywnych lub zachowania jak masturbacja czy seks (co wydaje się paradoksalne). W seksoholizmie osoba po traumie może mieć poczucie sprawczości i przejmowania (najczęściej złudne) kontroli, której tak bardzo brakowało w chwili napaści seksualnej. W przypadku molestowania czy wykorzystania w okresie dzieciństwa lub adolescencji, seks może być także mylony z miłością, zaangażowaniem czy wyrazem troski. 

Przed agresją skierowaną w swoim kierunku, przed skrajnym poczuciem winy oraz przed rozwinięciem się zaburzeń w przypadku doświadczenia przemocy seksualnej chroni częściowo prawidłowo poprowadzona edukacja seksualna. W procesie wychowania albo nauczania przekazanie wiadomości na temat tego, że każda osoba ma prawo odmówić kontaktu cielesnego, że o przemocy mówimy, gdy dana osoba nie wyraża zgody albo nie jest w stanie wyrazić zgody i że za przemoc nie jest odpowiedzialna ofiara tylko sprawca, jest istotnym czynnikiem ochronnym, który nawet jeśli nie zapobiegnie przemocy, ułatwia jej wykrycie oraz przerwanie. Zdarzają się jednak takie sytuacje, kiedy brak informacji ze strony osób dorosłych powoduje narastanie poczucia domniemanej krzywdy z powodu źle zinterpretowanej sytuacji. Najlepiej ilustruje to przykład mojej klientki, która jako dziecko chorowała przewlekle na zaburzenia układu moczowego. Dorośli nie poświęcili wystarczająco dużo czasu, by wyjaśnić na czym będą polegać badania ani jak będzie wyglądać proces leczenia. W efekcie jako dorosła osoba ma poczucie wykorzystania seksualnego, mimo że faktycznie do niego nie doszło. Jednak odczucie naruszenia integralności ciała, intymności, poczucia bezpieczeństwa, zapewne w połączeniu ze zwiększoną wrażliwością jej jako dziecka, spowodowały pojawienie się takich odczuć i oceny sytuacji. 

Doświadczenie molestowania seksualnego w zależności od czasu trwania i wieku osoby doświadczającej może mieć różny wpływ na osobę poszkodowaną. Traumę pogłębia poczucie wstydu i izolacji. Jednak przy odpowiednim zaopiekowaniu się przez osoby bliskie czy specjalistów, osoba z doświadczeniem przemocy seksualnej może funkcjonować bez codziennego cierpienia i obciążeń wynikających z tego faktu. Ważne, by osoba pomagająca nie oceniała, by zareagowała empatią i zrozumieniem. Czasami samo wysłuchanie bez oceniania może być absolutnie wystarczające, by osobie pokrzywdzonej dać siłę na zmierzenie się z traumą. 

BIBLIOGRAFIA

Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej (2014). Przemoc wobec kobiet. Badanie na poziomie Unii Europejskiej. Wiedeń. [z dnia: 2.02.2016] http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-2014-vaw-survey-at-a-glance-oct14_pl.pdf 

Carnes P. (2001). Od nałogu do miłości: jak wyzwolić się z uzależnienia od seksu i odnaleźć prawdziwe uczucie. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań.

Coulombe N., Zimbardo P. (2015). Gdzie ci mężczyźni? Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Długołęcka A., Lew-Starowicz Z., (2006). Edukacja seksualna. Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa.

Foa E.B., Hembree E.A., Olasov R.B. (2013). Przedłużona ekspozycja w terapii PTSD. Emocjonalne przetwarzanie traumatycznych doświadczeń. Podręcznik terapeuty. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.

Marta Kołacka – psycholożka, seksuolożka, psychoterapeutka. Prowadzi prywatną praktykę w Warszawie. 

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 1/102/2016

Inne z kategorii

Jak ułatwić diagnozę i psychoterapię przemocy seksualnej (3/152/2024)

17.07.2024

Agnieszka Widera-Wysoczańska

Przemoc seksualna doznawana w dzieciństwie jest istotnym...

czytaj dalej

Feminatywy – dlaczego TAK? (1/144/2023)

07.11.2024

Iwona Chmura-Rutkowska

Język jest międzypokoleniowym pasem transmisyjnym wiedzy,...

czytaj dalej