Terapia skoncentrowana na emocjach w pracy z parą- artykuł autorstwa Anety Bukowskiej

Aneta Bukowska

Każda para zgłaszająca się na terapię przynosi ze sobą ciężar emocjonalny własnej historii. Gdy do głosu dochodzą echa pozabezpiecznego stylu przywiązania partnerów, skuteczną metodą pracy jest terapia skoncentrowana na emocjach, dzięki której możliwe jest skuteczne rozwiązanie konfliktów w związku, zmiana specyficznego stylu przywiązania oraz tworzenie bezpiecznych więzi.

Typowe problemy, z jakimi pary zgłaszają się na terapię, to trudności w komunikowaniu się i wzajemnym zrozumieniu, nierozwiązane problemy z przeszłości (historia z rodzin pochodzenia każdej z osób z pary; historia pary), niezrealizowane oczekiwania, aspekty związane z seksem i intymnością, a także niewierność.

Osoby w partnerskiej relacji, zgłaszając się na terapię par, zapytane, z czym przychodzą, zwykle odpowiadają, że „nie mogą się dogadać”. Jednak to, co kryje się za owym „nie możemy się dogadać”, wymaga odkrycia zarówno przez parę, jak i przez terapeutę. Mogą to być rozmaite kwestie, m.in. trudności w wyrażaniu emocji i potrzeb, trudności w usłyszeniu partnera, trudności w zaakceptowaniu różnic i indywidualności, różnego rodzaju konflikty wewnątrzpsychiczne ujawniające się w konfliktach w relacji partnerskiej, nierozwiązane konflikty i zdarzenia z przeszłości, zarówno te z historii pary, jak i te sprzed ich wzajemnej relacji itd. Zdarza się, że brak możliwości znalezienia porozumienia jedna z osób z pary rozumie jako niepodporządkowywanie się drugiej osoby z pary, jej opór i buntowanie się przeciwko narzucaniu zdania, ograniczaniu czy kontrolowaniu przez partnera. Terapeuta jest wówczas zapraszany do pracy w kierunku „naprawienia” buntującego się partnera. W sytuacji, gdy jest to para uwikłana w przemoc, niesie to ze sobą ogromne ryzyko dodatkowej krzywdy dla osoby doświadczającej przemocy. Wynika to z brania odpowiedzialności za przemoc na siebie, a co za tym idzie – doświadczania poczucia winy, wstydu, lęku, upokorzenia i niechęci wobec ujawniania aktów przemocy. Osoba stosująca przemoc chętnie i dużo opowiada natomiast o tym, jak dalece niewłaściwe, frustrujące, prowokujące, a wręcz raniące i krzywdzące, są zachowania jej partnera.

Przemoc czy konflikt?

Jak zatem odróżnić przemoc od innych zjawisk, np. konfliktu czy agresji? Kiedy przemoc jest przeciwskazaniem do terapii par, a kiedy podjąć pracę terapeutyczną i w jaki sposób wówczas pracować?
Istnieją badania wskazujące na skuteczność terapii skoncentrowanej na emocjach (EFT) w pomaganiu parom uwikłanym w przemoc w uzdrowieniu ich relacji (Migerode i Slootmaeckers; 2020). Omawiając jednak, kiedy i jak pracować, warto zacząć od zdefiniowania samego zjawiska przemocy oraz wskazać, z jaką formą przemocy można pracować, a kiedy nie jest to zalecane. Jerzy Mellibruda (2009) definiuje przemoc jako „działanie lub zaniechanie dokonywane w ramach rodziny przez jednego z jej członków przeciwko pozostałym z wykorzystaniem istniejącej lub stworzonej przez okoliczności przewagi sił lub władzy, godzące w ich prawa lub dobra osobiste, a przede wszystkim w ich życie i zdrowie (fizyczne lub psychiczne), które powoduje u nich szkody lub cierpienie”. Na podstawie tej definicji można zauważyć, że zjawisko przemocy ma następujące cechy: intencjonalność (intencją osoby stosującej przemoc jest dążenie do władzy i kontroli, a tym samym podporządkowanie sobie partnera); nierównowaga sił (jedna osoba ma więcej „siły” niż druga, przy czym owa nierównowaga może wynikać m.in. z: siły fizycznej, statusu materialnego, odporności psychicznej rozumianej jako stan, ale i jako cecha, pozycji społecznej, istniejącej mapy zasobów wsparcia przy ich braku lub/i niewystarczających zasobach u drugiej osoby);naruszenie praw i dóbr osobistych (np.prawa do nietykalności fizycznej, godności, szacunku itd.); powodowanie cierpienia i bólu.

Przyjmuje się, że intencjonalność jest czynnikiem odróżniającym przemoc od agresji. Intencją osoby stosującej przemoc jest uzyskanie władzy i kontroli nad drugim człowiekiem, zniewolenie partnera, wyeliminowanie jej/jego suwerennych myśli i działań, podporządkowanie zadaniom i potrzebom osoby stosującej przemoc. Intencją osoby zachowującej się agresywnie jest zadanie bólu fizycznego i/lub psychicznego, zaszkodzenie partnerowi czy rozładowanie napięcia tu i teraz. Rozróżnienie to jest oparte na wewnętrznych motywach i trudne do wychwycenia. Nierównowaga sił jest zaś czynnikiem odróżniającym przemoc od konfliktu, tj. o ile w przypadku konfliktu siły rozłożone są równomiernie (każda z osób z pary w równym stopniu aktywnie może stosować różne strategie obronne), to w przypadku przemocy siły są nierówne, a osoba doświadczająca przemocy często może sięgnąć po jedyne dostępne jej rozwiązanie – ucieczkę.

Przemoc sytuacyjna i terroryzm intymny

Migerode i Slootmaeckers (2020) wskazują, że obecnie decydującym kryterium, czy należy leczyć przemocową relację w procesie terapii par jest rodzaj występującej przemocy.Do opisania form przemocy korzystają oni z typologii opracowanej przez Michaela P. Johnsona (1995), który jako pierwszy opisał dwa rodzaje przemocy: przemoc sytuacyjną w parze (ang. Situational Couple Violence) oraz terroryzm intymny (ang. Intimate Terrorism). Przemoc sytuacyjna w parze (SCV) jest tu rozumiana jako działanie „na gorąco” i jest wynikiem eskalacji interakcji. Intymny terroryzm w parze (IT) jest natomiast działaniem „na zimno” i wywodzi się z dążenia do władzy i kontroli. Jak wskazują autorzy, terroryzm intymny różni się od przemocy sytuacyjnej, ponieważ nie opiera się na dwukierunkowym procesie negatywnych interakcji, ale na jednokierunkowym użyciu władzy i kontroli nad partnerem. Warto zaznaczyć, że rozróżnienie Johnsona nie ma nic wspólnego z podziałem przemocy na gorącą i zimną w ujęciu klasycznym. Jerzy Mellibruda wskazuje, że zachowania osób stosujących przemoc mają różną „temperaturę”, tak więc przemoc może być „gorąca” lub „chłodna”. Przemoc gorąca to działanie wysycone gniewem, dynamiczne i pełne złości. Stanowi wybuch skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć, wyrażających się w bezpośredniej agresji fizycznej lub/i psychicznej. Przemoc chłodna jest spokojniejsza. Osoby stosujące ten rodzaj przemocy realizują własny specyficzny scenariusz, który według nich usprawiedliwia zadawanie partnerowi bólu i cierpienia. Zarówno w przypadku przemocy gorącej, jak i chłodnej jest obecna zarówno intencjonalność działania osoby stosującej przemoc oraz nierównowaga sił. Są to jednak czynniki nieobecne w przemocy sytuacyjnej w parze, która zakłada dwukierunkowość interakcji. Susan Johnson z kolei odróżnia przemoc od nadużycia (ang. abuse). W jej definicji nadużycie występuje w związku w sytuacji, gdy jeden z partnerów czuje, że nie ma głosu, jest  przestraszony lub zdominowany przez drugiego partnera. Terapia EFT nie powinna być prowadzona z parami, w których kontrola i strach są częścią związku. Jeśli natomiast nie ma kontroli i strachu, przemoc jest traktowana w kontekście EFT jak każdy inny problem relacyjny. W takim kontekście nadużycie odzwierciedla terroryzm intymny i wspiera myśl, że nie należy wówczas prowadzić terapii par, jednak jest to możliwe, kiedy mamy do czynienia z sytuacyjną przemocą partnerską (Johnson, 2009, za: Oka, Whiting, 2011).  Odróżnienie przemocy sytuacyjnej od terroryzmu intymnego jest możliwe poprzez zwrócenie uwagi na następujące czynniki (Slootmaeckers i Migerode, 2020):

• liczbę i częstotliwość zachowań kontrolujących,
• motywację do przemocy,
• wpływ przemocy na relację,
• subiektywne doświadczenie partnerów,
• subiektywne doświadczenie terapeuty i poziom zaufania w pracy z parami stosującymi przemoc,
• wspólna zgoda i chęć partnerów do rozpoczęcia terapii par i ich pragnienie znalezienia sposobów naprawy relacji,
• zdolność terapeuty do tworzenia bezpieczeństwa podczas sesji tak, by w trakcie toczącego się procesu terapeutycznego było miejsce na interakcje i pogłębione emocje.

Najlepszym sposobem na rozróżnienie rodzaju obecnej w parze przemocy jest obserwacja i badanie w sposób ciągły w procesie terapeutycznym, czy przemoc jest osadzona w jednokierunkowej kontroli i/lub czy powstaje, gdy potrzebne jest zaspokojenie potrzeb związanych z przywiązaniem i wyrażane są one w sposób dysfunkcyjny (Slootmaeckers i Migerode, 2020).

Terapia skoncentrowana na emocjach

Terapia skoncentrowana na emocjach ma swoje teoretyczne korzenie w teorii przywiązania. Teoria ta pozwala wyjaśnić reagowanie złością i agresją w relacji partnerskiej niezaspokojoną potrzebą przywiązania, która stanowi podstawową potrzebę biologiczną. Holtzworth-Munroe i Clements (2007, za: Oka, Whiting, 2011) twierdzą, że osoby, których potrzeby związane z przywiązaniem nie są zaspokojone, mogą reagować wysokim poziomem gniewu. Dutton (1995, za: Oka, Whiting, 2011) podaje natomiast, że ten gniew może wynikać z lęku przed odrzuceniem. Terapia skoncentrowana na emocjach to oparta na dowodach terapia par, która okazała się bardzo skuteczna w rozwiązywaniu konfliktów w związku (Wiebe & Johnson, 2016; za: Slootmaeckers i Migerode, 2020). Dzięki EFT pary wydają się być zdolne do zmiany specyficznego stylu przywiązania (Burgess-Moser i in., 2015; za: Slootmaeckers i Migerode, 2020) oraz do tworzenia bezpiecznych więzi (Wiebe i in., 2016; za: Slootmaeckers i Migerode, 2020). Liczne badania zainspirowane pracą Bowlby’ego oraz badaniami nad rolą przywiązania w romantycznych związkach osób dorosłych wykazały, że przemoc w relacjach partnerskich jest powiązana z pozabezpiecznym przywiązaniem. Złość i wynikająca z niej agresja to naturalne reakcje emocjonalne na postrzeganą utratę więzi, którą można zrozumieć, patrząc na nie z różnych pozycji w cyklu interakcji pary. Przemoc sytuacyjna może być rozumiana jako część negatywnego cyklu pary (szukanie dystansu vs szukanie kontaktu) opartego na przywiązaniu, emocjach i potrzebach. Argument taki wzmacnia pogląd, że EFT, oparte na teorii przywiązania, wydaje się być odpowiednią strategią terapeutyczną (Slootmaeckers i Migerode, 2020). 

Etapy pracy EFT z parą ujawniającą przemoc sytuacyjną (Slootmaeckers i Migerode, 2020) można opisać w 4 krokach: 1) budowanie bezpiecznego sojuszu terapeutycznego; 2) badanie negatywnego cyklu pary; 3) uzyskanie dostępu do pierwotnych emocji leżących u podstaw przemocy SCV; 4) uzewnętrznianie wzorców przemocy i zwrócenie uwagi partnerów na potrzeby związane z przywiązaniem. 

Terapia skoncentrowana na emocjach wydaje się być skuteczną drogą do pomocy parom, w których związku występuje przemoc. Jednak przed rozpoczęciem pracy terapeutycznej istotne jest odpowiednie zdiagnozowanie, czy w danym przypadku faktycznie mamy do czynienia z przemocą oraz do jakiego rodzaju przemocy dochodzi. Prawidłowe rozróżnienie czy w obserwowanym w parze wzorcu interakcji mamy do czynienia z kontrolowaniem, dążeniem do władzy i kontroli, nierównowagą sił czy też dochodzi do sytuacyjnej formy przemocy, a następnie zastosowanie terapii skoncentrowanej na emocjach ma szansę przynieść oczekiwane rezultaty.

-------

BIBLIOGRAFIA:

Mellibruda, J. (2009). Przeciwdziałanie przemocy domowej, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa, s. 10.

Mellibruda J., Psychologiczne aspekty przemocy domowej, https://psychologia.edu.pl/czytelnia/50-artykuly/712-psychologiczne-aspekty-przemocy-domowej.html, dostęp: 05.06.2022 r.

Oka, M., & Whiting, J.B. (2011). Contemporary MFT theories and intimate partner violence: A review of systemic treatments. „Journal of Couple & Relationship Therapy”, 10(1), 34–52. Slootmaeckers, J., & Migerode, L. (2020), EFT and Intimate Partner Violence: A Roadmap to De-escalating Violent Patterns. „Family Process”, Vol. 59, No. 2, Family Process Institute, 328-345.

------------------------

Aneta Bukowska – psycholożka, psychoterapeutka par,prowadzi konsultacje indywidualne, zajęcia edukacyjne oraz warsztaty rozwojowe dotyczące zjawiska przemocy w rodzinie, Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” IPZ, Warszawa.

Artykuł pochodzi z czasopisma "Niebieska Linia" nr 3/140/2022

Inne z kategorii

Brainspotting jako nowa metoda przepracowania traumy

17.05.2023

Praca z pacjentem po doświadczeniu traumy metodą Brainspottingu w opisie sesji i jej efektów brzmi...

czytaj dalej

Przemoc wobec zwierząt domowych a przemoc domowa- odpowiedź na list dr. Sylwii Spurek

23.07.2023

Niedawno prezentowaliśmy Wam list dr Sylwii Spurek...

czytaj dalej