Zapobieganie naruszeniom kontaktów z dziećmi (3/110/2017)

Malwina Bobrzyk

Dobre kontakty dziecka z obojgiem rodziców mają duży wpływ na prawidłowy rozwój i  kształtowanie osobowości dziecka. Występowanie licznych przypadków utrudniania czy uniemożliwiania kontaktów z dziećmi z całą pewnością nakazuje opowiedzieć się za dopuszczalnością przymusowej ich egzekucji, jednak przede wszystkim należy mieć na względzie fakt, że kontakt, który ma służyć dobru dziecka, nie może mu wyrządzać krzywdy. 

Dobre kontakty dziecka z obojgiem rodziców mają duży wpływ na prawidłowy rozwój i  kształtowanie osobowości dziecka. Występowanie licznych przypadków utrudniania czy uniemożliwiania kontaktów z dziećmi z całą pewnością nakazuje opowiedzieć się za dopuszczalnością przymusowej ich egzekucji, jednak przede wszystkim należy mieć na względzie fakt, że kontakt, który ma służyć dobru dziecka, nie może mu wyrządzać krzywdy. 

Coraz częściej jesteśmy zarzucani medialnymi informacjami o utrudnianiu bądź uniemożliwianiu rodzicowi kontaktów z dzieckiem przez drugiego rodzica. Powyższe zachowania przybierają najczęściej postać np. niewydawania dziecka rodzicowi na spotkania, odwoływanie tych spotkań, spóźniania się na spotkania z dzieckiem, skracania czasu ich trwania bądź nieodbywania ich w ogóle, co wskazuje też, że do zakłócania kontaktów z dzieckiem może dochodzić zarówno ze strony rodzica, pod którego opieką dziecko pozostaje, ale także ze strony rodzica, który na mocy orzeczenia sądu bądź ugody ma przyznane prawo do kontaktów z dzieckiem. Czy zatem wobec takich coraz częściej pojawiających się problemów, prawo polskie zostało wyposażone w instrumenty prawne do ich zwalczania i czy są one skuteczne? 

Pojęcie „kontakty z dzieckiem” i cele prawa do kontaktów

Przez „kontakty z dzieckiem” należy rozumieć nie tylko osobiste przebywanie rodzica z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie poza miejsce stałego pobytu), ale także utrzymywanie kontaktów telefonicznych, kontaktów w formie korespondencji tradycyjnej lub elektronicznej. 

Celem prawa rodziców do kontaktów z dzieckiem, oprócz umacniania poczucia przynależności do tej samej grupy rodzinnej połączonej więzami krwi, zapewnienia niezakłóconego rozwoju dziecka, umożliwienie rodzicowi, który nie pozostaje z dzieckiem we wspólnym gospodarstwie domowym uczestniczenia w jego życiu oraz obserwacji jego rozwoju, jest pielęgnowanie wzajemnej miłości rodzica i dziecka¹. Jednak często realizacja tych celów jest zakłócana wskutek niewłaściwego zachowania rodzica, przybierając postać utrudniania, ograniczania czy pozbawiania realizacji kontaktów z dzieckiem drugiego rodzica. W polskiej regulacji prawnej takie zachowania mogą być już skutecznie eliminowane. Rodzic czy to za pomocą kar finansowych, zadośćuczynienia, środków przymusu czy poprzez ingerencję we władzę rodzicielską może być przymuszony do właściwej realizacji kontaktów z dzieckiem. Należy jednak pamiętać, iż o ile w prawie rodzinnym, tj. art. 113-113.6 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego² ujęto kontakty jako prawo i obowiązek zarówno dziecka, jak i rodzica, to ich egzekucja w postaci przymuszenia dziecka do realizowania nałożonego kontaktu nie może mieć miejsca. Przepisy nie przewidują wobec dzieci żadnych środków prawnych³.

Wykonywanie kontaktów 

Dotychczasowe środki egzekucyjne służące realizacji kontaktów z dzieckiem, polegające na możliwości orzeczenia grzywny na rzecz skarbu państwa od rodzica naruszającego kontakty z zamianą jej na areszt okazały się mało skuteczne. 

Grzywny były orzekane przez sądy sporadycznie, w minimalnych wysokościach, a wykonywanie kary aresztu, mającego na celu przymuszenie, w zasadzie nie miało miejsca. W latach 1954-1997 w Polsce nie wykonano żadnej kary grzywny⁴.

Ustawodawca krajowy wobec braku efektywności powyższych środków 26 maja 2011 roku dokonał nowelizacji ustawy Kodeks postępowania cywilnego⁵, która weszła w życie z dniem 13 sierpnia 2011 roku, wprowadzając do postępowania cywilnego przepisy regulujące wykonywanie kontaktów z dzieckiem. Można podzielić je na dwa rodzaje:

• tzw. przymuszające, których istota sprowadza się do zasądzenia oznaczonej sumy pieniężnej za każde naruszenie kontaktu określonego w orzeczeniu lub ugodzie zawartej przed sądem lub przed mediatorem, płatnej na rzecz rodzica, którego prawo do kontaktu zostało zakłócone, a także zwrot uzasadnionych wydatków poniesionych w związku z przygotowaniem kontaktu, 

oraz 

• tzw. zaspokajające, czyli zmierzające wprost do odebrania dziecka.

Sankcje pieniężne – zagrożenie nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej oraz nakaz zapłaty 

Przepisy przymuszające rodzica do wykonywania kontaktów z dzieckiem zostały określone w art. 598.15–598.21 k.p.c. Przewidują one, iż sankcja pieniężna za naruszenie obowiązków w przedmiocie wykonywania kontaktów z dzieckiem może dotyczyć zarówno osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje, jak i osoby uprawnionej do kontaktu. 

Wydanie przez sąd postanowienia zasądzającego oznaczoną sumę pieniężną wymaga jednak przeprowadzenia dwóch etapów postępowania, tj.:

1. pierwszego, polegającego na wydaniu przez sąd postanowienia o zagrożeniu nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu lub osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje,
2. drugiego, polegającego na wydaniu przez sąd postanowienia o nakazanie zapłaty sumy pieniężnej oznaczonej w poprzednim etapie postępowania.

Mówiąc prościej, jeżeli rodzic, któremu sąd opiekuńczy zagroził nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej, nie wypełnia nadal swojego obowiązku i utrudnia bądź uniemożliwia kontakt, to na kolejny wniosek sąd opiekuńczy nakaże mu już zapłatę określonej sumy pieniężnej. 

Wysokość sumy pieniężnej ustalanej na etapie pierwszego postępowania nie posiada ustawowej dolnej ani górnej granicy. Sąd określa ją, uwzględniając sytuację majątkową rodzica, czyli zobowiązanego, co tym samym ma gwarantować skuteczność jej wykonania. Na wysokość sumy pieniężnej może dodatkowo wpływać rodzaj i charakter niewykonywanego kontaktu tzn. im większy jest negatywny wpływ określonego zachowania osoby zobowiązanej na dobro dziecka, tym mocniejsze są podstawy do określenia sumy pieniężnej w wyższej kwocie. Nie bez znaczenia przy jej ustalaniu pozostaje także stopień i nasilenie winy osoby zobowiązanej⁶. 

Za uwzględnieniem innych podstaw niż sytuacja majątkowa osoby zobowiązanej przy określaniu sumy pieniężnej wskazuje także treść art. 598.16 § 1 k.p.c. in fine. Na jego podstawie sąd może w „wyjątkowych wypadkach” zmienić wysokość sumy pieniężnej ze względu na „zmianę okoliczności”⁷. Jeżeli rodzic zacznie respektować orzeczenia o kontaktach po nakazie zapłaty sumy pieniężnej, to za dokonane wcześniej naruszenie wskazanego obowiązku suma ta nadal będzie mu należna⁸.

Natomiast sąd, nakazując zapłatę sumy pieniężnej w drugim etapie postępowania, ustala jej wysokość na podstawie liczby naruszeń, czyli wyodrębnionych i policzonych przypadków działania w sposób sprzeczny z orzeczeniem o wykonywaniu kontaktów, pomnożonych przez sumę pieniężną określoną w pierwszym etapie postępowania.

Zasądzona suma pieniężna jest wypłacana do rąk rodzica, któremu kontakt z dzieckiem był uniemożliwiany lub utrudniany.

Sąd opiekuńczy w sprawach dotyczących wykonywania kontaktów z dzieckiem orzeka wyłącznie na wniosek, który może złożyć osoba zainteresowana (rodzic, opiekun), prokurator (por. art. 7 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), Rzecznik Praw Obywatelskich (por. art. 14 pkt. 4 w zw. z art. 1 ust. 2 i 3 ustawy o RPO) oraz Rzecznik Praw Dziecka (art. 10 ust. 1 pkt. 3 ustawy o RPD)⁹.

Powyższe przepisy dotyczące wykonywania kontaktów z dzieckiem mają odpowiednie zastosowanie również do opieki naprzemiennej, którą ustawą z dnia 25 czerwca 2015 roku o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. poz. 1062) wprowadzono do prawa rodzinnego¹⁰. 

Zwrot wydatków związanych z przygotowaniem  do kontaktu 

Obok oddziaływania na osobę zobowiązaną postanowieniami o zagrożeniu nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej oraz o nałożeniu zapłaty tej sumy przepisy k.p.c. przewidują także możliwość nałożenia świadczenia pieniężnego w postaci obowiązku pokrycia uzasadnionych wydatków poniesionych z racji przygotowania do kontaktu z dzieckiem, do którego nie doszło z winy zobowiązanego. 

Nałożenie tej sankcji finansowej może się odbyć niezależnie od pozostałych wyżej wymienionych sankcji, czyli zagrożenia sumą przymusową i nakazaniem zapłaty. Podstawą do przyznania zwrotu wydatków w takiej sytuacji jest przede wszystkim: 

1. ustalenie przez sąd, iż do kontaktu nie doszło wskutek „niewykonania lub niewłaściwego wykonania obowiązków”, czyli z winy osoby zobowiązanej, przy czym stopień winy nie ma znaczenia,
2. wykazania poniesienia wydatków za pomocą dowodów czy to z dokumentów (tj. rachunków, faktur itp.) czy też za pomocą dowodów z zeznań świadków. 

Ustawodawca wskazał jednak, iż nie wszystkie wydatki podlegają zwrotowi, lecz tylko „uzasadnione”. Pod tym pojęciem należy rozumieć takie wydatki, które pozostają w normalnym związku przyczynowym z przygotowaniem do kontaktu lub w przypadku osób uprawnionych do kontaktów – z jego przebiegiem¹¹. Przykładem takich wydatków mogą być m.in. koszty podróży i pobytu dziecka, w tym koszty powrotu do miejsca stałego pobytu. Kwota ta stanowi odszkodowanie, w związku z tym można także domagać się zasądzenia odsetek za ewentualne opóźnienie w jej spełnieniu.

Pozostałe prawne możliwości przymuszenia do respektowania prawa do kontaktów 

Ograniczenie, pozbawienie władzy rodzicielskiej

Niewłaściwe realizowanie kontaktów z dzieckiem może także zagrażać jego dobru. Konieczna w takiej sytuacji może się okazać ingerencja sądu we władzę rodzicielską poprzez jej ograniczenie lub pozbawienie. Błędem bowiem jest rozumienie kontaktów jako prawa rodzinnego odrębnego, niezależnego od władzy rodzicielskiej. Realizowanie kontaktu z dzieckiem w oderwaniu od przysługującej rodzicowi władzy rodzicielskiej mogłoby spowodować przeświadczenie, iż rodzic podczas kontaktu z dzieckiem nie ma obowiązku należycie sprawować nad nim opieki, dbać o jego rozwój czy właściwie nim kierować. Powyższe stanowisko, opowiadające się za słusznością ingerencji we władzę rodzicielską w przypadku niewłaściwego realizowania kontaktów z dzieckiem, znajduje potwierdzenie także w orzecznictwie Sądu Najwyższego. I tak, w postanowieniu z dnia 30 sierpnia 1977 roku, Sąd Najwyższy wskazał na związek pomiędzy władzą rodzicielską a kontaktami osobistymi rodziców z dzieckiem, stwierdzając, że uniemożliwianie utrzymywania właściwego kontaktu osobistego pomiędzy rodzicem a dzieckiem narusza w zasadzie interes małoletniego i może stanowić przyczynę uzasadniającą zmianę prawomocnego postanowienia regulującego wykonywanie władzy rodzicielskiej¹². 

W postanowieniu z dnia 1 października 1998 roku z kolei przyjął, że nadużycie władzy rodzicielskiej i rażące zaniedbywanie wynikających z niej obowiązków w rozumieniu art. 111 § 1 k.r.o. może być uznane za celowe izolowanie dziecka i jego psychiczne sobie podporządkowywanie. Do zmiany osoby uprawnionej do pieczy nad dzieckiem może również prowadzić rozstrzygnięcie na podstawie art. 107 k.r.o.¹³. Natomiast w kolejnym orzeczeniu z 2 grudnia 1957 roku Sąd Najwyższy podkreślił, iż wpajanie dziecku uczucia niechęci lub nienawiści do drugiego z rodziców wskazane zostało jako ujemna okoliczność mająca znaczenie z punktu widzenia orzeczenia o władzy rodzicielskiej¹⁴. 

Naruszenie dóbr osobistych 

Więź rodzicielska łącząca rodzica z dzieckiem, to także jedno z podstawowych dóbr osobistych człowieka, które na zasadzie art. 23 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny¹⁵ pozostaje pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego Utrudnianie bądź uniemożliwianie kontaktów z dzieckiem, wiążące się dla rodzica z cierpieniem psychicznym, tęsknotą, bólem i krzywdą godzi w to dobro osobiste i tym samym otwiera drogę do dochodzenia także zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. w zw. z art. 23 k.c. 

Przepisy k.r.o. nie stanowią bowiem lex specialis w stosunku do przepisów k.c. dotyczących ochrony dóbr osobistych, co oznacza, że mogą one być równolegle stosowane. Niezmiernie istotny i otwierający możliwość dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego od rodzica, który utrudnia lub uniemożliwia kontakt na podstawie przepisów służących ochronie dóbr osobistych, w tym przypadku prawa do więzi rodzicielskich i kontaktów z dziećmi, jest wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku¹⁶, który zapadł w dniu 15 lipca 2015 roku.

Zakończenie 

Dobre, oparte na miłości i szacunku kontakty dziecka z obojgiem rodziców niewątpliwie mają na nie duży wpływ i są wręcz niezbędne do prawidłowego kształtowania jego osobowości i rozwoju. 

Występowanie licznych przypadków utrudniania czy uniemożliwiania kontaktów z dziećmi z całą pewnością nakazuje opowiedzieć się za dopuszczalnością przymusowej ich egzekucji, pamiętając i biorąc pod uwagę fakt, aby nie była to egzekucja wbrew woli dziecka. Kontakt, który ma służyć dobru dziecka, nie może mu wyrządzać krzywdy. 

Należy też wskazać, iż przedstawione w niniejszym artykule instrumenty prawne służące egzekucji kontaktów mogą być wykorzystywane nie tylko przez rodziców, ale także przez rodzeństwo, dziadków, powinowatych w linii prostej, a także inne osoby, które sprawowały przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem. Zgodnie z art. 1136 k.r.o przepisy dotyczące kontaktów stosuje się do powyższych osób. 

Prawo polskie zapewnia więc środki ochrony prawnej do zwalczania zachowań utrudniających bądź uniemożliwiających ten kontakt, co więcej – dopuszcza stosowanie przestawionych instrumentów prawnych równolegle, np. złożenie wniosku o zagrożenie karą grzywny i złożenie powództwa o ochronę dóbr osobistych, co niewątpliwie pozwala na zwiększanie nacisku na osobę naruszającą ustalone kontakty i może być skutecznym narzędziem do zaniechania kontynuacji takiego zachowania.

________________________________

1. T. Justyński, Prawo do kontaktów z dzieckiem w prawie polskim i obcym, Warszawa 2011, s. 11-14.

2. Ustawa z dnia 25.02.1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. z 2015 r., poz. 1274 [dalej: k.r.o.]

3. J. Ignaczewski (red.), Komentarz do spraw rodzinnych. Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2014, s. 121 

4. T. Justyński, op.cit., s. 94.

5. Ustawa z dnia 26.05.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. z 2011 r., Nr 144, poz. 854 [dalej: k.p.c.]

6. Komentarz do art. 59815 Kodeksu postępowania cywilnego, tom IV, Postępowanie rozpoznawcze, w: System informacji prawnej LEX.

7. Ibidem.

8. Zob. Uzasadnienie z dnia 12.01.2010 r. do projektu ustawy z dnia 26.05.2011r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego.

9. J. Gudowski, Komentarz do art. 59815 Kodeksu postępowania cywilnego, tom IV, Postępowanie rozpoznawcze, w: System informacji prawnej LEX.

10. J. Gudowski, Komentarz do art. 59822 Kodeksu postępowania cywilnego, tom IV, Postępowanie rozpoznawcze, w: System informacji prawnej LEX.

11. J. Gudowski, Komentarz do art. 59817 Kodeksu postępowania cywilnego, tom IV, Postępowanie rozpoznawcze, w: System informacji prawnej LEX.

12. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30.08.1997 r., sygn.akt III CRN 204/77, LEX 7986.

13. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1.10.1998 r., I CKN 834/98, Biuletyn Sądu Najwyższego 1999/2/4.

14. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 2.12.1957 r., sygn. akt I CR 1045/56, OSNCK 1959/3/76. 

15. Tj. Dz.U. z 2016 r. poz. 380 ze zm. 

16. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, sygn. akt I ACa 202/15, LEX 1770654.

Malwina Bobrzyk – adwokatka na co dzień współpracująca z Niebieską Linią IPZ.

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 5/106/2016

Inne z kategorii

Toksyczna miłość (4/117/2018)

20.05.2025

Ewa Foks

Dopóki kobieta nie rozpozna sieci manipulacji i kłamstw,...

czytaj dalej

Borderline. Praca z osobą z zaburzeniem osobowości (6/107/2016)

04.08.2025

Magdalena Goetz

Praca z osobami cierpiącymi na zaburzenie osobowości...

czytaj dalej