Ochrona prawna przed dyskryminacją ze względu na wiek

Niebieska Linia 2/2010

W polskim prawie ochronę przed dyskryminacją można znaleźć przede wszystkim w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej oraz w Kodeksie pracy. Zapisy Konstytucji zawierają obowiązek niedyskryminacji na poziomie ogólnym, wskazując m.in., że wszyscy są równi wobec prawa, mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne i nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32).

Kodeks pracy w art. 113 i art. 183a § 1 zawiera zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na wiek w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Ponadto w rozdziale II a (Równe traktowanie w zatrudnieniu) znajdziemy definicje dyskryminacji bezpośredniej, pośredniej oraz innych form dyskryminacji, takich jak molestowanie, molestowanie seksualne czy zachęcanie do zachowań dyskryminujących. Kodeks pracy zawiera również regulacje dotyczące: obowiązku jednakowego wynagradzania za jednakową pracę lub pracę jednakowej wartości, zakazu działań odwetowych na osobie, która przeciwstawia się dyskryminacji, wyjątków od zakazu dyskryminacji, jak również, co bardzo ważne, zasadę przeniesionego ciężaru dowodu. Zasada ta to kwestia kluczowa z punktu widzenia pracownika, który zwykle będąc w mniej uprzywilejowanej sytuacji niż pracodawca, przed sądem musi jedynie przedstawić okoliczności, które uprawdopodabniają fakt naruszenia wobec niego zasady równego traktowania, podczas gdy to pracodawca jest zobowiązany przedstawić dowody, że nie dopuścił się jej naruszenia lub różnicując kierował się obiektywnymi powodami.

Wiek emerytalny a wypowiedzenie umowy o pracę

Kodeks pracy, wzorem anty dyskryminacyjnych dyrektyw Unii Europejskiej (m.in. dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 roku), kwestię zakazu dyskryminacji reguluje kompleksowo, szczegółowo definiując podstawowe pojęcia oraz wskazując tryb dochodzenia roszczeń związanych z dyskryminacją. Mimo to w praktyce pojawia się wiele sytuacji, w odniesieniu do których wymiar sprawiedliwości ma wątpliwości. Dobrym przykładem oraz jedną z najczęściej podnoszonych kwestii, w związku z zarzutem dyskryminacji ze względu na wiek, jest pytanie, czy osiągnięcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury przez pracownika jest uzasadnioną samodzielną przyczyną wypowiedzenia umowy o pracę.

W świetle dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego nie ma wątpliwości, że osiągnięcie przez pracownika wieku emerytalnego i nabycie przez niego prawa do emerytury, nie stanowi naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu jedynie jako współprzyczyna wypowiedzenia stosunku pracy. Natomiast osiągnięcie przez pracownika wieku emerytalnego i nabycie przez niego prawa do emerytury jako jedyna przyczyna wypowiedzenia stosunku pracy, na przestrzeni ostatnich lat nie była jednoznacznie oceniana również w orzecznictwie Sądu Najwyższego.

Wątpliwości sądów powszechnych w tym względzie ostatecznie powinna rozwiać Uchwala Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z 21 stycznia 2009 roku (IIPZP 13/2008). W uchwale tej Sąd Najwyższy stwierdził, iż wypowiedzenie pracownikowi umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony wyłącznie z powodu osiągnięcia przez niego wieku emerytalnego i nabycia prawa do emerytury stanowi bezpośrednią dyskryminację ze względu na wiek, jak również jest nieuzasadnione w rozumieniu art. 45 § 1 Kodeksu pracy. Osiągnięcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury może stanowić uzasadnioną przyczynę wypowiedzenia jedynie z uwzględnieniem wszystkich okoliczności dotyczących indywidualnego stosunku pracy, np. może stanowić usprawiedliwione kryterium wyboru pracownika do zwolnienia uzasadnione sytuacją ekonomiczną pracodawcy. Sąd stwierdził, że przy ocenie zasadności wypowiadania umowy o pracę powinny być uwzględniane wyłącznie przyczyny dotyczące pracownika lub pracodawcy, z wyłączeniem odwołania się do przesłanki osiągnięcia wieku emerytalnego i uzyskania prawa do emerytury jako zdarzenia niezwią-zanego z pracą. Pogląd swój Sąd Najwyższy uzasadnia koniecznością zachęcania pracowników do jak najdłuższego pozostawania w zatrudnieniu, nawet po przekroczeniu granicy wieku uprawniającej do świadczeń emerytalnych, jeżeli tylko mogą i chcą nadal pracować. Taka interpretacja wydaje się godzić interesy stron. Jednocześnie pracownicy w wieku emerytalnym utrzymują stabilność zatrudnienia, a pracodawca ma możliwość rozwiązania stosunku pracy z tymi osobami w pierwszej kolejności, gdy zaistnieje taka potrzeba po jego stronie.

Limit wiekowy wykonywania zawodu

Kolejna kwestia, niemniej ważna, dotyczy limitów wiekowych w odniesieniu do możliwości wykonywania niektórych zawodów. Tej kwestii poniekąd dotyczy wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 19 stycznia 2010 roku (sygn. akt SK 35/08). Przedmiotem analizy prawnej Trybunału w tej sprawie, zgodnie z zarzutami podniesionymi przez skarżącego w skardze konstytucyjnej, była przede wszystkim zgodność art. 228 § 2 pkt 5 Kodeksu morskiego z art. 22 Konstytucji RP.

Skarżący zarzucił, iż art. 228 § 2 pkt 5 Kodeksu morskiego, który stanowi podstawę do skreślenia osoby fizycznej z listy pilotów morskich w razie ukończenia przez pilota 65. roku życia, jest niezgodny z art. 22 Konstytucji RP, w świetle którego ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny (zawód pilota morskiego w świetle obowiązującego prawa może być wykonywany jedynie w formie działalności gospodarczej). Jedynie jako kwestię uboczną skarżący podniósł zarzut niezgodności powołanego przepisu Kodeksu morskiego z obowiązkiem Państwa równego traktowania i niedyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 Konstytucji RP).

Mimo to warto przyjrzeć się stanowi faktycznemu powołanej sprawy, gdyż dotyka kilku niezwykle ważnych kwestii z punktu widzenia funkcjonowania na rynku pracy osób starszych.

Skarżący podkreślił, że kryterium osiągnięcia wieku 65 lat nie zostało połączone bądź uzależnione od zajścia jakiejkolwiek innej okoliczności, np. złego stanu zdrowia lub braku zdolności psychofizycznych. Według skarżącego, jedynym właściwym kryterium dopuszczalności wykonywania zawodu przez daną osobę powinien być jej stan zdrowia, który mógłby spowodować ewentualne zagrożenie bezpieczeństwa. Nie powinno to być uzależnione wyłącznie od wieku. Konsekwencją takiej regulacji prawnej jest sytuacja, w której osoba wykonująca zawód pilota morskiego, z dniem osiągnięcia 65. roku życia, automatycznie traci uprawnienia do wykonywania zawodu.

Takie rozwiązanie należy uznać za dyskryminujące ze względu na wiek również w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (instytucja sądownicza). Sprawa D. Petersen przeciwko izbie odwoławczej w sprawach dotyczących prowadzenia działalności dentystycznej w okręgu Westfalen-Lippe, Niemcy (wyrok Trybunału z dnia 12 stycznia 2010 roku, C-341/08), dotyczy odmowy dopuszczenia zainteresowanej do wykonywania zawodu dentysty w ramach ubezpieczenia zdrowotnego, po przekroczeniu przez nią 68. roku życia (poza tym na rynku pracy w Niemczech funkcjonują dentyści pozakontraktowi, których nie dotyczy wskazane ograniczenie).

W niniejszej sprawie Trybunał miał za zadanie ustalić, czy przedmiotowy przepis prawa zgodny jest z art. 2 ust. 5 dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 roku, który dopuszcza stosowanie środków przewidzianych przepisami krajowymi, które w społeczeństwie demokratycznym są niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, utrzymania porządku i zapobiegania działaniom podlegającym sankcjom karnym, ochrony zdrowia i ochrony praw i wolności innych osób, mimo tego, iż stawia w gorszym położeniu osoby powyżej 68. roku życia. Trybunał stanął na stanowisku, iż ustanowienie górnej granicy wieku dla wykonywania działalności lekarza dentysty w ramach ubezpieczenia zdrowotnego, w sytuacji, w której jedynym celem tego przepisu jest ochrona zdrowia pacjentów przed spadkiem sprawności zawodowej tych lekarzy, jest niezgodne z celami Dyrektywy, gdyż ta sama granica wieku nie znajduje zastosowania do lekarzy dentystów pozakontraktowych, którzy obok lekarzy ubezpieczenia zdrowotnego funkcjonują na rynku pracy.

Podobnie, w omawianej sprawie pilota morskiego, której dotyczyło postępowanie przed polskim Trybunałem Konstytucyjnym, można by porównać zawód pilota morskiego do zawodu kapitana statku. Zresztą skarżący powołał ten argument w skardze. Według skarżącego, możliwość wykonywania zawodu pilota morskiego nie powinna być uzależniona wyłącznie od wieku, również dlatego, że w porównywalnym zawodzie - kapitana statku, można wykonywać zawód także po ukończeniu 65. roku życia, bez żadnych ograniczeń ustawowych. Stanowisko takie, zdaniem skarżącego, zasługuje na uwzględnienie przede wszystkim ze względu na charakter pracy pilota morskiego. Zgodnie z brzmieniem art. 220 i art. 221 Kodeksu morskiego, pilot morski udziela kapitanowi statku informacji i rady w prowadzeniu statku, pozostając tym samym pod kierownictwem kapitana pilotowanego statku, który nie jest wówczas zwolniony od odpowiedzialności za statek. Dlatego też należy stwierdzić (choć nie było to przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego), że w omawianej sprawie doszło do dyskryminacji skarżącego, który został pozbawiony możliwości wykonywania zawodu pilota morskiego wyłącznie ze względu na swój wiek.

Ochrona osób prowadzących działalność gospodarczą

Sprawa pilota morskiego dotyka innej niezwykle drażliwej kwestii - braku pełnej implementacji antydyskryminacyjnego prawa wspólnotowego do prawa krajowego. Polska z dniem przystąpienia do Unii Europejskiej zobowiązała się do dostosowania prawa wewnętrznego do standardów zawartych w regulacjach prawnych Unii, w tym dyrektywach anty-dyskryminacyjnych. Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 roku ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, która dotyczy m.in. zakazu dyskryminacji ze względu na wiek, do dziś nie znalazła odzwierciedlenia w prawie krajowym w odniesieniu do zatrudnienia niepracowniczego, czyli ochrony

przed dyskryminacją również w stosunku do osób, które prowadzą działalność gospodarczą bądź świadczą usługi na podstawie umów cywilnoprawnych (umowy o dzieło, umowy zlecenia). W Polsce zawód pilota morskiego można wykonywać jedynie w formie prowadzenia działalności gospodarczej, a więc osoba, która wykonuje ten zawód i jest dyskryminowana np. ze względu na wiek, nie posiada należytej ochrony prawnej przed dyskryminacją.

Zaistniały stan rzeczy może zmienić nowe prawo antydyskryminacyjne, nad którym prace trwają już 10 lat. Szybkie uchwalenie ustawy antydyskryminacyjnej jest niezwykle ważne również dlatego, że w Unii Europejskiej trwają prace nad nową dyrektywą antydyskryminacyjną, która zawierać będzie m.in. zakaz dyskryminacji ze względu na wiek w obszarach takich, jak: ochrona socjalna (łącznie z zabezpieczeniem społecznym i opieką zdrowotną), edukacja, dostęp do towarów i innych usług powszechnie dostępnych w zakresie, w jakim osoby prowadzą własną działalność zawodową lub gospodarczą. Należy się spodziewać, że nowe prawo antydyskryminacyjne, zgodnie z obowiązującą w Unii Europejskiej ideą równego traktowania, ureguluje tryb dochodzenia roszczeń związanych z dyskryminacją w obszarach życia wymienionych powyżej, jak również wskaże organ mający za zadanie świadczenie niezależnej pomocy ofiarom dyskryminacji przy wnoszeniu skarg dotyczących dyskryminacji ze względu na wiek.

K. K.

Inne z kategorii

Procedura Niebieskie Karty

19.02.2024

W 2023 roku procedura "Niebieskie Karty" została wzbogacona o kilka nowych elementów.

 

...

czytaj dalej

Niebieska Linia IPZ podpisała porozumienie o współpracy z SGH – razem możemy więcej

05.07.2024

Naszym celem jest wspólne poszerzanie wiedzy o przemocy domowej i jej skutkach, co pozwoli opracowywać...

czytaj dalej