Przemoc w bliskich związkach w perspektywie teorii przywiązania

Aktualności

08.04.2009

Niebieska Linia nr 2 / 2009

Na bazie pierwotnego przywiązania uczymy się sposobu przeżywania i reagowania w bliskich relacjach z innymi. Wszelkie doświadczenia urazowe we wczesnym dzieciństwie związane z zaniedbaniem, odrzuceniem, złym traktowaniem w bliskiej relacji z opiekunem przyczyniają się do ukształtowania pozabezpiecznego przywiązania nacechowanego lękiem i złością. W przyszłości może to stanowić istotny czynnik w torowaniu drogi do stosowania przemocy w bliskich związkach.

Termin przywiązanie wprowadzony został do psychologii przez Johna Bowlby?ego wraz z nową i rewolucyjną koncepcją przywiązania zwaną inaczej etologiczno-ewolucyjną teorią osobowości, pierwszy raz ogłoszoną w 1958 roku na XXI Międzynarodowym Kongresie Psychoanalizy (Bowlby, 1978). Przywiązanie oznacza:

fakt obserwowalny, wrodzony, o znaczeniu podstawowym, charakteryzujący się trwałą tendencją pierwotną do szukania związku z kimś innym (Zazzo, 1978),
system zachowań i reakcji mający trwałą tendencję do utrwalania się i charakteryzujący się względną stałością (Plopa, 2005),
system reakcji, który w sposób pierwotny i autonomiczny zapewnia ustalenie więzi, posiadający szczególną organizację przebiegu i dynamiki interakcji, który odgrywa podstawową rolę w utrzymywaniu równowagi emocjonalnej (Czub, 2003).

Przywiązanie kształtuje się we wczesnych latach życia i związane jest z jakością opieki rodzicielskiej.

Znaczenie przywiązania

W latach 1948-1951 na zlecenie WHO Bowlby przeprowadził badania nad następstwami deprywacji uczuć macierzyńskich. Opisał symptomy obserwowane u dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej. W opracowanym raporcie zawarł tezę, że dziecko pozbawione możliwości tworzenia bliskiej, emocjonalnej więzi z matką w późniejszych latach życia może przejawiać zaburzenia funkcjonowania w sferze emocjonalnej, poznawczej i społecznej, będące źródłem cierpienia i ograniczonych możliwości budowania satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi. Wyniki owych obserwacji zawarł w książce Maternal Care and Mental Heath (1951) (Bowlby, 1978).

W okresie kształtowania się pierwotnego przywiązania niemowlę wypracowuje modele reprezentacji otaczającego je świata i model samego siebie jako elementu wchodzącego w skład tego świata (Bowlby, 1978b). Modele te zwane inaczej wzorcami przywiązania stanowią wierne odbicie doświadczeń z zakresu interakcji dziecka z matką. Wzorce przywiązania są wewnętrznymi, umysłowymi modelami operacyjnymi obiektu przywiązania, relacji z tym że obiektem oraz modelem samego siebie (self) w tych relacjach. Stanowią one podstawę organizacji systemu zachowań przywiązaniowych oraz bazę do kształtowania oczekiwań co do kontaktów z innymi osobami i antycypowania przyszłych doświadczeń poprzez dostarczanie reguł w zakresie zachowania i uczuć względem ważnych dla jednostki osób. Inaczej mówiąc, na bazie pierwotnego przywiązania uczymy się sposobu przeżywania, reagowania w bliskich relacjach z innymi. Wszelkie doświadczenia urazowe we wczesnym dzieciństwie związane z zaniedbaniem, odrzuceniem, złym traktowaniem w bliskiej relacji z opiekunem przyczyniają się do ukształtowania pozabezpiecznego przywiązania nacechowanego lękiem i złością.

Pozabezpieczne przywiązanie a przemoc

Wiele teorii psychologicznych dopatruje się źródeł przemocy wobec bliskich w bardzo wczesnych urazach cechujących relacje matki z dzieckiem. Dutton (2001) wyróżnia trzy źródła przemocy mężczyzn wobec kobiet w związkach:

zawstydzanie, szczególnie przez ojca,
pozabezpieczne przywiązanie do matki,
bezpośrednie doświadczanie przemocy w domu rodzinnym.

Szczególną rolę przypisuje pozabezpiecznemu stylowi przywiązania. Autor podkreśla jednak, że żaden z tych czynników sam w sobie nie jest wystarczający do ukształtowania skłonności do przemocy. Elementy te muszą występować jednocześnie, aby stworzyć potencjał przemocy, formowany i doskonalony przez dalsze doświadczenia, co obrazuje rys. 1.

RYS. 1. Wzorce przywiązania i inne uwarunkowania przemocy w związkach Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dutton (2001), Mellibruda (1997).

W poszukiwaniu źródeł przemocy w związkach teoria przywiązania odwołuje się do analogii pomiędzy cyklami napięcia w związku a procesami i dynamiką przywiązania u dzieci (por. rys. 2.) Przywiązanie rządzi się trzema zasadami: niepokój, kontakt, uspokojenie lub złość, gdy kontakt jest zakłócony, utrudniony lub występuje jego brak. Kiedy dziecko odczuwa dystres, szuka kontaktu z matką w celu uspokojenia się, bo tylko ciepły i wrażliwy kontakt z nią likwiduje niepokój. Jeżeli system przywiązania pobudzony jest przez dłuższy czas i nie dochodzi do kontaktu, pojawia się zachowanie nacechowane złością. Pierwotnym motywem złości jest chęć przywrócenia uspokajającego kontaktu. W tym wypadku złość jest konsekwencją niezaspokojenia potrzeby przywiązania. Jeżeli cykl ten powtarza się często lub staje się dominujący w relacji z matką, rodzi się złość związana z przywiązaniem. Jest to całościowy styl reagowania złością na intymność. Głośny płacz, trzęsienie łóżeczkiem to wczesne formy późniejszych aktów fizycznych i agresywności. Dzieci pod wpływem groźby opuszczenia nie ośmielają się wyrazić swojej złości z obawy przed jej spełnieniem. "To stanowi główny powód (?), dla którego w tych przypadkach złość wobec rodzica zwykle zostaje stłumiona, a następnie przeniesiona na inne obiekty" (Bowlby, (1973, za: Dutton, 2001). Złość nasila poczucie separacji, które w następstwie generuje gniew. Tak też tworzy się błędne koło, którego kulminacją jest wściekłość.

RYS. 2. Cykle przemocy a dynamika pozabezpiecznego przywiązania Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dutton (2001), Walker (1983).

Doświadczanie zaniedbań i przemocy w dzieciństwie tworzy pewien wyuczony model zachowania i kształtuje ambiwalentno-lękowy lub unikający wzorzec nawiązywania więzi. Charakteryzuje się on tendencją do nadmiernych wymagań i złości. Dutton i Bartholomew (za: Dutton, 2001) podkreślają, że:

U mężczyzn tłumiona złość, zrodzona ze strachu przed porzuceniem, tworzy błędne koło, którego kulminacją jest wściekłość, stanowiąca główne źródło agresji. Ze względu na przewagę sił przekształca się ona w przemoc, czyli zachowanie intencjonalnie ukierunkowane na partnerkę. Dążą oni do intymności, lecz paradoksalnie intymność pobudza ich do złości. W testach badających osobowość skłonną do przemocy, mężczyźni ci przejawiali wysoki poziom chronicznej złości, zazdrości oraz wysoki poziom depresji i lęku, stanów dysocjacji, którym towarzyszyło odreagowanie wściekłością. Landolt i Dutton (za: Dutton, 2001) twierdzą, że lękowy i zaabsorbowany wzór przywiązania jest jednym z czynników konstytuujących zaburzenie typu borderline.
U kobiet tłumienie agresji wobec partnera związane jest z dysproporcją sił, poczuciem zależności od niego oraz z głębokim, często nieświadomym, lękiem przed porzuceniem. Skrywana złość zostaje przenoszona na inne "bezpieczne" obiekty, czyli na inne osoby słabsze i zależne oraz związana jest z podjęciem desperackiej walki o zmianę zachowania partnera i utrzymanie związku.

Sam Bowlby (za: Plopa, 2005) twierdził, że lęk separacyjny leży u podłoża złości w związkach miłosnych, często przeradzającej się w przemoc. Ze względu na dysproporcję sił słabsi podlegają przemocy lub stosują inne jej formy, silniejsi otwarcie ją manifestują.

Podobne mechanizmy zostały opisane już w latach 60. ubiegłego stulecia przez małżeństwo Harlowów (Bowlby, 1978), którzy badali rozwój społeczny i nawiązywanie więzi u małp rezusów. Stworzyli eksperymentalny model przemocy wobec dziecka, w którym zachowania opiekuńcze przerywane były zachowaniem krzywdzącym i odrzucającym. Zaobserwowali, że przemoc zamiast osłabiać przywiązanie, umacniała je. Spodziewali się skutku w postaci "nerwicy eksperymentalnej", a odkryli technikę wzmacniania przywiązania do matki. Odrzucane, młode małpki z jeszcze większą siłą lgnęły do matek, domagały się kontaktu. Opis ten stanowi analogię do związków, w których doświadczanie przez kobiety głębokiego, czasem paraliżującego lęku przed porzuceniem stanowi wyjaśnienie faktu pozostawania w krzywdzącym związku. Doznawanie cierpień, próby zmiany zachowania partnera i chęć utrzymania związku ciągle wydają się z tej perspektywy mniej dotkliwe i bardziej oswojone, tym samym zgodne z wzorcem ukształtowanym w dzieciństwie.

Paradygmat przywiązania w patrzeniu na uwarunkowania przemocy w bliskich związkach posiada nie tylko ogromną wartość wyjaśniającą jej mechanizmy, ale również formułujący wskazania do działań profilaktycznych i terapeutycznych.

BIBLIOGRAFIA

Bowlby J. (1978), Wypowiedź druga (w:) R. Zazzo (red.) "Przywiązanie", Warszawa: PWN. Bowlby J. (1978), Uwagi o kontekście historycznym teorii przywiązania (w:) R. Zazzo (red.) "Przywiązanie", Warszawa: PWN. Bowlby J. (1978), Wypowiedź trzecia (w:) R. Zazzo (red.) "Przywiązanie", Warszawa: PWN. Czub M. (2003), Społeczna natura rozwoju emocjonalnego (w:) A. Brzezińska, S. Jabłoński, M. Marachow (red.) "Niewidzialne źródła. Szanse rozwoju w okresie dzieciństwa", Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Dutton D.G. (1999), The traumatic origins of intimate rage, ?Aggression and Violent Behavior" 4 (4). Dutton D.G. (2001), Przemoc w rodzinie, Warszawa: Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media. Harlow H.F. (1978), Uczuciowość (w:) R. Zazzo (red.) "Przywiązanie", Warszawa: PWN. Mellibruda, J. (1997). Przemoc domowa. W: Charaktery nr 10. Plopa M. (2005), Psychologia rodziny: teoria i badania, Kraków: Oficyna Wydawnicza "Impuls". Schaffer R. (1981), Początki uspołecznienia dziecka, Warszawa: PWN. Walker, L. (1993). Przemoc w rodzinie. Warszawa: IPZ PTP (materiały edukacyjne Studium Przeciwdziałania przemocy w Rodzinie) Zazzo R. (1978), Przywiązanie (w:) R. Zazzo (red.) "Przywiązanie", Warszawa: PWN.