Przestępstwa towarzyszące handlowi ludźmi

Aktualności

30.08.2009

Niebieska Linia 4/2009

Obecnie uważa się, że handel ludźmi jest trzecim, po handlu narkotykami i bronią, źródłem dochodu dla międzynarodowych grup przestępczych.

Handel ludźmi jest zagrożeniem wielowymiarowym: pozbawia ludzi przysługujących im praw i swobód, stanowi globalne zagrożenie dla życia i zdrowia, jest jedną z postaci przestępczości zorganizowanej.

Wpływa on nie tylko na jednostki, które padają jego ofiarami, ale zmniejsza też bezpieczeństwo i jakość zabezpieczenia społecznego wszystkich narodów, których dotyczy, zagraża bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu. Walka z handlem ludźmi jest jednym z najistotniejszych wyzwań, jakie stoją dzisiaj przed społecznością międzynarodową. Rozmiar tego zjawiska dowodzi, że wiek XXI nie jest wiekiem wolnym od niewolnictwa i pracy przymusowej.

Handel ludźmi obejmuje wykorzystywanie seksualne, ale także wykorzystywanie do pracy w warunkach zbliżonych do niewolnictwa, pornografię dziecięcą, handel organami, żebractwo. Ofiary handlu ludźmi są poddawane przemocy i szczególnemu okrucieństwu psychicznemu, przymusowi, zastraszaniu.

Zjawisko handlu ludźmi nie jest zjawiskiem nowym, charakterystycznym dla współczesnej rzeczywistości. Handel ludźmi zaczęto postrzegać jako problem o szerszym zasięgu niż lokalny pod koniec XIX w., kiedy to w 1899 r. w Londynie odbył się pierwszy międzynarodowy kongres w sprawie handlu białymi niewolnikami¹. Wówczas społeczność międzynarodowa podjęła współpracę w przeciwdziałaniu temu zjawisku, która z większą lub mniejszą intensywnością jest kontynuowana do dziś. Rezultatem współpracy na gruncie prawnym są liczne traktaty o międzynarodowym charakterze².

Najbardziej rozpowszechnione, a zarazem rozpoznane, jest zjawisko handlu kobietami w celu prostytucji. Szerokie kręgi zatacza również zjawisko handlu dziećmi w celu ich seksualnego wykorzystania.

Handel ludźmi zaczął przybierać niepokojące rozmiary w latach 90. XX w. Przyczyną tego niewątpliwie były zmiany społeczno-gospodarczo-polityczne zachodzące w Europie, szczególnie Środkowej i Wschodniej, otwarcie granic, bezrobocie, a co się z tym wiąże również migracja ludności. To spowodowało, że procederem tym zaczęli interesować się nie tylko drobni przestępcy, ale również zorganizowane grupy przestępcze, których dotychczasowy zakres działalności skupiał się wokół handlu narkotykami, bronią czy dziełami sztuki. Obecnie uważa się, że handel ludźmi jest trzecim, po handlu narkotykami i bronią, źródłem dochodu dla międzynarodowych grup przestępczych³.

Dokładne określenie liczby osób, które stały się ofiarami handlu nie jest możliwe. Dane, które podają różne organizacje czy instytucje, są danymi szacunkowymi, nie odzwierciedlającymi rzeczywistego stanu rzeczy. Przyczyny są różne. Najważniejszą wydaje się jednak to, że o zaistnieniu przypadku handlu wiedzą sprawcy i ofiary, te zaś, będąc niekiedy jedynymi świadkami przestępstwa, z powodu niewiedzy, wstydu czy też strachu nie podejmują dalszych działań w celu ujawnienia sprawców. Dlatego też określenie rozmiarów tego zjawiska jest tak trudne.

Różne role

Analizy aktualnego stanu przestępczości, dokonywane w oparciu o prowadzone postępowania przygotowawcze, wskazują na zmianę tendencji i roli Polski w procederze handlu ludźmi. Polska z kraju pochodzenia ofiar, staje się krajem tranzytowym, przez który przerzucane" są kobiety, głównie z krajów byłego Związku Radzieckiego oraz krajów Europy Wschodniej. Obecnie coraz wyraźniej dostrzec można kolejny etap przeobrażania się tego zjawiska. Jest nim importowanie ludzi" i traktowanie Polski jako kraju docelowego. Zorganizowane grupy przestępcze specjalizujące się w handlu ludźmi pozyskują" kobiety m.in. z Bułgarii oraz z krajów byłego Związku Radzieckiego, państw afrykańskich, a ich rolą jest świadczenie usług seksualnych w agencjach towarzyskich, salonach masażu i przy szlakach komunikacyjnych. Poza aspektem terytorialnym handlu ludźmi w Polsce, wyodrębniono również aspekt podmiotowy, który wskazuje na zaangażowanie się polskich obywateli w proceder handlu ludźmi poza granicami kraju.

Obecnie mamy do czynienia z handlem ludźmi także w formie pracy niewolniczej. Niewolnicze obozy pracy na południu Włoch oraz w Hiszpanii są tego charakterystycznym przykładem. Pojawiają się w nich wątki dużej, międzynarodowej organizacji przestępczej działającej zarówno w Polsce, jak i poza granicami kraju.

Do najbardziej drastycznych przestępstw należą ujawniane przypadki handlu dziećmi w celu ich nielegalnej adopcji. Polska występuje tutaj jako kraj pochodzenia ofiar. Obywatele polscy wykazują też za granicą znaczną aktywność w realizacji tego rodzaju przestępstw.

Pojęcia w prawie

Zjawisko handlu ludźmi zostało uznane w Polsce za przestępstwo już w okresie międzywojennym. Wyrazem tego było ratyfikowanie przez Polskę pierwszych międzynarodowych aktów prawnych w tym zakresie⁴, jak również spenalizowanie określonych zachowań w kodeksie karnym. Należy zaznaczyć, iż w doktrynie prawa karnego okresu międzywojennego handel ludźmi nierozerwalnie łączono ze zjawiskiem prostytucji, co pozostawało w zgodzie z duchem ówczesnych międzynarodowych aktów prawnych. Takie też podejście znalazło swoje odzwierciedlenie w pierwszej polskiej kodyfikacji karnej - kodeksie karnym z 1932 r.⁵

W obecnie obowiązującym kodeksie karnym z 1997 r. ustawodawca polski umieści! dwa przepisy odnoszące się do handlu ludźmi: art. 204 § 4 k.k. i art. 253 § 1 k.k., chociaż określenie handel ludźmi" występuje - bez zdefiniowania go - tylko w art. 253 § 1 k.k.⁶. Pierwszy umieszczony został w rozdziale XXV zawierającym przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, drugi zaś w rozdziale XXXII grupującym przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu.

Przepis art. 204 § 4 k.k. przewiduje karę pozbawienia wolności od roku do lat 10 dla osoby, która zwabia lub uprowadza inną osobę w celu uprawiania prostytucji za granicą. Ustawodawca nie użył jednak pojęcia handel".

Przepis ten dotyczy sytuacji, gdy wyjazd za granicę wiąże się z:

■ zastosowaniem przez sprawcę podstępu lub dezinformacji ofiary, lub też osoby będącej jej przedstawicielem ustawowym (zwabienie),

■ użyciem przemocy lub groźby,

■ nadużyciem władzy (uprowadzenie). Jako uprowadzenie należy też zakwalifikować przypadek osoby małoletniej, której wyjazd odbywa się wprawdzie za jej przyzwoleniem, lecz bez zgody osoby sprawującej nad nią opiekę.

Warto mieć na uwadze, że przestępstwo to jest w pewnym sensie odpowiednikiem art. IX §1 p.w. k.k. z 1969 r. W odróżnieniu jednak od powyższego przepisu, obowiązujący art. 204 § 4 k.k. nie przewiduje karalności dostarczania" ofiary, gdyż zdaniem Sądu Najwyższego odnoszenie tego zwrotu do człowieka należy uznać za mało poprawne⁷.

Przestępstwo z art. 204 § 4 k.k. polega na zwabieniu lub uprowadzeniu innej osoby w celu uprawiania prostytucji za granicą, a więc gdziekolwiek poza terytorium Polski. Należy zaznaczyć, że wypełnienie znamion tego przestępstwa nastąpi również wtedy, gdy zwabienie lub uprowadzenie będzie wewnątrzkrajowe". Istotne jest jednak, aby celem działania sprawcy było przeznaczenie do prostytucji za granicą osoby zwabionej lub uprowadzonej⁸. Ważne jest również, że ofiarą przestępstwa, przedmiotem czynu może być każda osoba niezależnie od płci, wieku czy też od świadczonych już usług prostytucyjnych, czy też nie⁹.

Istotnym dla bytu przestępstwa jest określenie w celu uprawiania prostytucji".

Nie nastąpi wypełnienie znamion tego typu przestępstwa, jeżeli ofiara wyraziła zgodę na cel działania sprawcy. Znamiona czasownikowe określające czynność sprawczą zwabia" i uprowadza" same w sobie zawierają bowiem brak zgody osoby zwabionej lub uprowadzonej.

Zwabienie polega na wprowadzeniu osoby w błąd albo na wykorzystaniu jej błędu, co do rzeczywistego celu wyjazdu za granicę¹⁰, np. obietnica uczciwej pracy w charakterze kelnerki. Jednakże w doktrynie można zauważyć pogląd, iż ów błąd może dotyczyć nie tylko celu wyjazdu za granicę, ale nawet warunków uprawiania prostytucji za granicą¹¹. Uprowadzenie natomiast oznacza porwanie kogoś, doprowadzenie do zmiany dotychczasowego miejsca pobytu wbrew woli drugiej osoby¹².

Biorąc pod uwagę stronę podmiotową przestępstwa, należy stwierdzić, iż jest to przestępstwo kierunkowe wymagające zamiaru bezpośredniego.

Celem działania sprawcy, zgodnie z treścią przepisu, jest doprowadzenie osoby do uprawiania prostytucji za granicą.

Drugie przestępstwo odnoszące się do omawianej problematyki spenalizowane zostało w art. 253 § 1 k.k.

Sprawcą będzie każdy, kto uprawia handel ludźmi nawet za ich zgodą" Jest to zbrodnia, zagrożona karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata.

Czynność sprawcza polega na uprawianiu handlu ludźmi". Użycie przez ustawodawcę wyrażenia uprawia handel" należy interpretować po prostu jako handluje", co z kolei może sprawiać pewne trudności w precyzyjnym ustaleniu zakresu i sensu tego pojęcia dla potrzeb art. 253 k.k., tym bardziej, że brak jest legalnej definicji handlu ludźmi". W doktrynie prawa karnego przyjmuje się, że penalizacji podlegać będzie każde zachowanie polegające na dokonywaniu transakcji handlowych kupna - sprzedaży, ale również innego rodzaju transakcji cywilnoprawnych, tj. zastawu, zamiany lub użyczenia¹³. Ważne jest, by przedmiotowe transakcje dotyczyły ludzi" jako przedmiotu handlu.

Gdzie szukać definicji?

Warto zaznaczyć, że precyzyjną definicję pojęcia handel ludźmi" po raz pierwszy podaje Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi¹⁴, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z 2000 r. Zgodnie z art. 3 pkt a Protokołu handel ludźmi" oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania. Wykorzystanie obejmuje jako minimum wykorzystanie prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunięcie organów.

okładka ulotki

Zgodnie z art. 3 pkt c za handel ludźmi" uważane jest również werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie dziecka, a więc osoby, która nie ukończyła 18. roku życia, celem jego wykorzystania, nawet wówczas, gdy nie obejmuje żadnej z powyższych metod".

Pojawienie się definicji pojęcia handel ludźmi" o tak szerokim zakresie zastosowania niewątpliwie należy ocenić bardzo pozytywnie. Jednakże powstaje pytanie, czy ratyfikacja przez Polskę tego Protokołu pozwala nadać pojęciu handel ludźmi", występującemu w art. 253 § 1 k.k., znaczenie, jakie nadał mu art. 3 Protokołu?

Odpowiedź na to pytanie wydaje się być negatywna.

Zgodnie z art. 91 Konstytucji RP - ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, staje się częścią krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba, że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed zwykłą ustawą krajową, jeżeli ustawy te zawierają nie dające pogodzić się rozwiązania.

Adresatem Protokołu o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, z 2000 r. jest państwo - strona umowy, które zobowiązuje się podjąć działania, w tym ustawodawcze w celu realizacji obowiązków z niego płynących, na które to wyraziło dobrowolnie zgodę podpisując go. Państwo zobowiązuje się więc do wprowadzenia w prawie krajowym odpowiednich norm prawnych, które uznają za przestępstwa czyny określone w art. 3 Protokołu.

Innym aktem międzynarodowym, który również zawiera definicję handlu ludźmi", jest Konwencja Rady Europy z 2005 r. w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi. Poza powtórzeniem, w art. 4 pkt a definicji handlu ludźmi" zawartej w art. 3 Protokołu, Konwencja w pkt e tegoż artykułu określa, kogo należy uznać za ofiarę tego procederu. Ofiarą jest każda osoba, która jest przedmiotem handlu ludźmi zdefiniowanym w tym artykule¹⁵.

Również Unia Europejska dostrzegła problem handlu ludźmi", czego wyrazem jest między innymi Decyzja Ramowa Rady Unii Europejskiej z dnia 19.07.2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi¹⁶.

Zgodnie z art. 1 za handel ludźmi" należy uznać: werbowanie, transport, przekazywanie lub późniejsze przejmowanie osoby włącznie z wymianą lub przeniesieniem kontroli nad tą osobą wówczas, gdy dzieje się to:

- przy użyciu przymusu, siły lub zastraszenia, w tym uprowadzenia, oszustwa lub nadużycia finansowego,- lub ma miejsce nadużycie władzy lub sytuacji wrażliwości które powoduje, że osoba nie ma w rzeczywistości prawdziwego i nadającego się do zaakceptowania wyboru innego niż poddanie się wykorzystaniu,

- lub oferowane, przyjmowane są opłaty lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, do celów wyzysku pracy lub usług tej osoby, w tym w formie co najmniej przymusowej lub obowiązkowej pracy lub usług, niewolnictwa lub praktyk podobnych do niewolnictwa oraz poddaństwa, lub do celów wyzysku prostytucji innych osób lub innych form wykorzystania seksualnego, w tym pornografii.

Analizując treść art. 253 § 1 k.k., należy zauważyć, że w doktrynie brak jest zgodności, co do tego, czy jednorazowa transakcja cywilnoprawna wypełnia znamiona przestępstwa?

Część przedstawicieli doktryny uważa, że nie, podając jako argument użycie przez ustawodawcę w przepisie wyrażenia uprawia handel" oraz wskazanie przedmiotu przestępstwa w liczbie mnogiej ludźmi"¹⁷. Inni udzielają na to pytanie odpowiedzi pozytywnej, podnosząc, iż w języku polskim słowo ludzie" nie występuje w liczbie pojedynczej, a użycie przez ustawodawcę liczby mnogiej dla określenia przedmiotu przestępstwa jest trafniejsze pod względem językowym i logicznym, a nadto wnioskowanie odmienne byłoby sprzeczne ze zwykłym poczuciem sprawiedliwości i ochronę pojedynczej osoby w tym zakresie stawiałoby pod znakiem zapytania¹⁸. Stanowisko takie w pełni należy zaakceptować.

Godny podkreślenia jest również fakt, że dla bytu tego przestępstwa zgoda ofiary na handel nie jest istotna. Użycie określenia nawet za ich zgodą" oznacza, że zgoda osoby pokrzywdzonej na popełnienie przestępstwa nie może być skutecznie wyrażona¹⁹. Odpowiedzialność karna sprawcy zachodzi, gdy występuje zgoda ofiary, a nawet prośba osoby będącej przedmiotem handlu.

Przestępstwo handlu ludźmi" może zostać popełnione tylko z winy umyślnej. Z określenia uprawia handel" wynika, że sprawca realizuje rzeczywistość objętą znamieniem strony przedmiotowej przestępstwa, w związku z czym czynić to może jedynie w zamiarze bezpośrednim²⁰.

Dla bytu przestępstwa obojętny jest cel, w jakim odbywa się handel ludźmi. Dyspozycją tego przepisu może być zatem objęte zachowanie sprawcy polegające np. na dostarczeniu (do Polski lub za granicę) innej osoby w celu prostytucji za jej zgodą. W przypadku zaś sytuacji, gdy sprawca dokona sprzedaży lub innej czynności cywilnoprawnej osoby, a celem będzie uprawianie przez nią prostytucji za granicą, to zaistnieje konieczność kumulatywnej kwalifikacji prawnej przestępstwa na podstawie art. 253 § 1 k.k. w zw. z art. 204 § 4 k.k.²¹. Z drugiej strony, niewskazanie przez ustawodawcę celu handlu ludźmi, zagrożenie surowszą sankcją, jak też umiejscowienie tego przestępstwa w kodeksie karnym może wskazywać na wolę ustawodawcy by z tego przepisu kwalifikowane były przypadki handlu ludźmi w celach innych niż prostytucja²².

Pomimo wielu problemów interpretacyjnych dotyczących omawianych przestępstw, rozbieżności co do oceny stosunku, w jakim pozostają przepisy penalizujące określone czyny, braku definicji legalnej terminu handlu ludźmi", a co się z tym wiąże również braku jednolitego stanowiska doktryny w tym zakresie, sam fakt umieszczenia przestępstwa handlu ludźmi w kodeksie karnym - należy ocenić pozytywnie. Oznacza to, że ustawodawca polski dostrzega wagę omawianej problematyki.

J.B.

Artykuł jest częścią wystąpienia autora podczas międzynarodowej konferencji Ludzie nie na sprzedaż - międzynarodowa współpraca policji w zakresie handlu ludźmi", która odbyła się w dniach 17-19 marca 2009 r. w Warszawie w ramach projektu Komendy Stołecznej Policji, realizowanego dzięki wsparciu finansowemu programu Unii Europejskiej Zapobieganie i zwalczanie przestępczości".

Przypisy

¹E. Zielińska (red.), Zwalczanie handlu ludźmi i wykorzystywania seksualnego dzieci (w:) Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie. Dokumenty karne, t. 3, Warszawa 2000, s. 352.

²Zob.: Międzynarodowe Porozumienie z 18 maja 1904 r. i Międzynarodowa Konwencja z 4 maja 1910 r. o zwalczaniu handlu żywym towarem (Dz.U. z 1922 r., Nr 87, poz. 783); Konwencja z 30 września 1921 r. o zwalczaniu handlu kobietami i dziećmi (Dz.U. z 1925 r., Nr 125, poz. 893); Konwencja z 11 października 1933 r. o zwalczaniu handlu kobietami pełnoletnimi (Dz.U. z 1938 r., Nr 7, poz. 37); Konwencja z 2 grudnia 1949 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji (Dz.U. z 1952 r., Nr 41, poz. 278); Konwencja z 18 grudnia 1979 r. w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (Dz.U. z 1982 r., Nr 10, poz. 71); Konwencja z 20 listopada 1989 r. o prawach dziecka (Dz.U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526); Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r. (Dz.U. z 2005 r., Nr 18, poz. 160); Decyzja Ramowa Rady Unii Europejskiej (2002/629/JHA) z dnia 19 lipca 2002 r. w sprawie zwalczania handlu ludźmi (Dz. Urz. WE L 203 z dnia 1 sierpnia 2002 r., s. 1); Konwencja Rady Europy z 16 maja 2005 r. w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi - otwarta do podpisu (www.euro-pa.eu.int/eur-lex).³ K. Laskowska, Handel ludźmi jako problem prawny i kryminologiczny, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2004, Nr 2, s. 37.

⁴ Międzynarodowe Porozumienie z 18 maja 1904 r. i Międzynarodowa Konwencja z 4 maja 1910 r. o zwalczaniu handlu żywym towarem ((Dz.U. z 1922 r., Nr 87, poz. 783); Konwencja z 30 września 1921 r. o zwalczaniu handlu kobietami i dziećmi (Dz.U. z 1925 r., Nr 125, poz. 893).

⁵ Dz.U. z 1932 r., Nr 60, poz. 571.

⁶Dz.U. z 1997r., Nr 88, poz. 553., E. Zie-lińska, Zakaz handlu ludźmi w polskim prawie karnym, w: Handel ludźmi. Zapobieganie i ściganie, red. Z. Lasocik, Warszawa 2006, s. 219.

⁷ Postanowienie SN z 17.03.2000 r., IKZP 1/2000, OSP 2000, z. 9, poz 126 wraz z glosą J. Warylewskiego.

⁸ J. Warylewski (w:) A. Wąsek (red.); Kodeks karny. Część szczególna, tom I. Komentarz, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2004, s. 934.

⁹ B. Kunicka-Michalska, J. Wojciechowska; Przestępstwa przeciwko wolności, wolności sumienia i wyznania, wolności seksualnej i obyczajności oraz czci i nietykalności cielesnej. Komentarz, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2001, s. 134.

¹⁰ M. Rodzynkiewicz (w:) A. Zoil (red.); Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. 2, Kantor Wydawniczy Zakamycze 1999, s. 596.

¹¹ M. Filar; Przestępstwa seksualne w nowym kodeksie karnym (w:) Nowa kodyfikacja karna. Kodeks karny. Krótkie komentarze, Wydawnictwo Ministerstwa Sprawiedliwości, Warszawa 1997, z. 2, s. 54-55.

¹² B. Kunicka-Michalska, J. Wojciechowska; Przestępstwa przeciwko wolności,,,, s. 134.

¹³ E. Pływaczewski (w:) A. Wąsek (red.); Kodeks karny. Część szczególna t. 2. Komentarz do artykułów 222-316, Warszawa 2004, s. 342. Za wąskim rozumieniem terminu handel ludźmi" - człowiek jako towar transakcji kupna - sprzedaży, o powia-dają się: O. Górniok, S. Hoc, S. M. Przyjemski; Kodeks karny. Komentarz, t. 3, Gdańsk 1999, s. 296; M. Kalitowski (w:) O. Górniok (red.); Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2004, s. 728.

¹⁴ Dz.U. z 2005 r., Nr 18, poz. 160.

¹⁵www.europa.eu.int/eur-lex.

¹⁶Dz. Urz. WE 2002 L 203/1.

¹⁷ E. Pływaczewski; wyd. cyt., s. 342, O. Górniok, S. Hoc, S. M. Przyjemski; wyd. cyt., s. 296.

¹⁸ Z. Ćwiąkalski; wyd. cyt, s. 1142; A. Sakowicz; wyd. cyt., Uchwała SN z 21.11.2001 r., I KZP 26/01, OSNÓW 2002, nr 1-2, poz. 4.

¹⁹ K. Laskowska; wyd. cyt., s. 32.

²⁰ E. Pływaczewski; wyd. cyt., s. 344.

²¹ Tamie; s. 345.

²² K. Laskowska; wyd. cyt, s. 33. Zob. także, red. B. Holyst, J. Bryk, I. Malinowska, Metody działania sprawców przestępstw handlu ludźmi, Materiały pokonferencyjne, Szczytno 2008; I. Malinowska, J,. Bryk, Handel ludźmi - zapobieganie i zwalczanie. Przewodnik dla policjantów, Szczytno 2008.