Psychoterapia grupowa kobiet z doświadczeniem przemocy w rodzinie

Niebieska Linia nr 5 / 2007

Kilka lat temu w poradniach odwykowych prawie nie odnotowywano przypadków przemocy domowej. Nasuwa się pytanie: z jakiego powodu? Odpowiedź jest prosta: powodem takiego stanu rzeczy była najczęściej indolencja terapeutów. Nie wiedzieliśmy, jak pytać o doświadczenia przemocy, czy wypada to robić, o co pytać, byliśmy przekonani, że skoro same pacjentki nic nie mówią - to nie ma problemu.

Każdej żonie alkoholika, która przekraczała próg placówki odwykowej, często przyczepialiśmy etykietę "współuzależniona", wysyłaliśmy na grupę Al-Anon, a jeżeli była oferta w placówce, to na grupę terapeutyczną dla osób współuzależnionych, i tak się to toczyło. Tak było również w naszej placówce. Dopiero kiedy zaczęliśmy się edukować w zakresie przemocy, dostrzegliśmy to, że nie można stawiać w jednym szeregu osób doświadczających przemocy z osobami z zaburzeniami adaptacyjnymi określanymi wieloznacznym terminem "współuzależnienie". W pewnym momencie zauważyliśmy, że pacjentki, które doświadczają gorącej przemocy, nie utrzymują się w programie dla żon alkoholików. Ponadto zgłaszało się coraz więcej kobiet, które doświadczały różnych form krzywdzenia ze strony trzeźwych partnerów. Pojawiła się konieczność stworzenia programu terapeutycznego dla kobiet doświadczających przemocy w rodzinie.

Poniższy artykuł przedstawia autorski pomysł zespołu terapeutycznego SP ZOZ Centrum Profilaktyki i Terapii Uzależnień w Rzeszowie na pracę z pacjentkami doświadczającymi przemocy w rodzinie zarówno za strony partnerów pijących, jak i trzeźwych. Omówione w nim zostaną cele pracy terapeutycznej, struktura i tematy oraz jej efekty.

Diagnoza

Ważnym elementem pracy z pacjentkami na grupie jest wstępna faza terapii, która obejmuje diagnozę osobowości pacjentki i jej sytuacji życiowej. Podstawowym elementem diagnozy jest rozpoznanie doświadczeń związanych z przemocą i szeroko pojęta diagnoza psychologiczna pacjentki, przeprowadzona z wykorzystaniem narzędzi psychometrycznych (m.in. MMPI, WISCAD). Zdarza się, że pacjentka, będąc żoną alkoholika, przychodzi po pomoc "dla niego". Mimo to zawsze pytamy ją nie tylko o formy przystosowania się do życia z alkoholikiem, ale też o jego zachowania agresywne i to, jak ona radzi sobie w tych sytuacjach. Od tych informacji zależy kwalifikacja do określonej grupy terapeutycznej. W naszej placówce mamy do wyboru grupę dla kobiet żyjących w związku z alkoholikiem (potocznie w wielu placówkach nazywaną grupą dla osób współuzależnionych) i grupę dla kobiet doświadczających przemocy "Zatrzymaj przemoc".

Jeżeli kwalifikujemy pacjentkę jako osobę, która doświadcza przemocy, to wspólnie z nią ustalamy, jakich form przemocy doświadcza, kto jeszcze oprócz niej jest obiektem ataku sprawcy, jak reaguje w tych sytuacjach, jakie mechanizmy zaradcze i zachowania zmierzające do ochrony uruchamiała do tej pory, z jakim skutkiem, kto udziela jej wsparcia, kto jeszcze może stanowić sieć wsparcia, jak funkcjonuje kobieta (samopoczucie fizyczne, psychiczne, sytuacja zawodowa, zasoby osobiste). Pytamy również o doświadczenia z rodziny generacyjnej pacjentki. Często okazuje się, że kobieta doświadczająca aktualnie przemocy, ma za sobą wiele innych doświadczeń traumatycznych, jak np. molestowanie seksualne w dzieciństwie, odrzucenie ze strony rodziców czy inne traumy. Po paru spotkaniach diagnostycznych kierujemy pacjentkę na grupę.

Struktura grupy

Grupa dla osób doświadczających przemocy nosi nazwę "Zatrzymaj przemoc". Jest to grupa otwarta. Ma charakter interwencyjny, choć spełnia też jednocześnie funkcję terapeutyczną. Maksymalna liczba osób na zajęciach nie może przekraczać dwunastu. Zajęcia odbywają się raz w tygodniu, trwają dwie godziny zegarowe. Grupa powinna być prowadzona przez dwóch terapeutów. W naszych warunkach, jeżeli to tylko możliwe, grupę prowadzi psycholog, a towarzyszy mu w charakterze kooterapeuty pracownik socjalny. Każda pacjentka przychodzi na spotkania tak długo, jak długo trwają różne uruchomione przez nią procedury prawne, które mają na celu zatrzymanie przemocy. Kobiety najczęściej uczęszczają na zajęcia od roku do półtora. Warunkiem kwalifikacji do grupy jest diagnoza pacjentki, brak przeciwwskazań osobowościowych do terapii grupowej i bieżące doświadczanie jakiejkolwiek formy przemocy ze strony partnera.

Cele pracy terapeutycznej

Głównym celem pracy z kobietami doświadczającymi gorącej przemocy jest zapewnienie im bezpieczeństwa, czyli uczenie działań skierowanych na zatrzymanie przemocy. Cel ten osiągamy poprzez przygotowywanie pań do wszczęcia spraw w sądzie (np. sprawa o znęcanie, sprawa o rozwód wraz z eksmisją) i pracę nad zmianą ich psychologicznego funkcjonowania, aby przeciwdziałać procesowi wiktymizacji lub wyuczonej bezradności, oraz wzmacniać ich kompetencji osobiste i społeczne.

Szczegółowe cele pracy w grupie obejmują:

• Zdobywanie umiejętności radzenia sobie z zagrożeniami wynikającymi z doświadczania przemocy w rodzinie.
• Nabywanie umiejętności służących zatrzymaniu przemocy.
• Przekazywanie wiedzy na temat przemocy w rodzinie.
• Umożliwienie kontaktów z innymi osobami doświadczającymi przemocy (dzielenie się doświadczeniami i problemami oraz wspólna próba ich rozwiązania, wzajemne wspieranie się).
•  Umożliwienie kontaktów ze specjalistami (terapeuta, psycholog, prawnik, policjant, lekarz, ksiądz).
• Aktywizowanie do działania (branie odpowiedzialności za siebie i innych, przeciwdziałanie wyuczonej bezradności).
• Edukowanie na temat tego, jak postępować i radzić sobie z dziećmi - ofiarami lub świadkami przemocy.
• Kształtowanie szeroko pojętych umiejętności interpersonalnych.
• Nabycie zdolności rozpoznawania i kontrolowania swoich emocji.

Tematyka zajęć

Spotkanie grupowe podzielone jest na dwie części. Pierwsza część dotyczy bieżących spraw i sytuacji. Pacjentki dzielą się swoimi doświadczeniami z minionego tygodnia. Jeżeli istnieją pilne sprawy, np. czekające je w najbliższym czasie rozprawy w sądzie, czy zeznania na policji, zajmujemy się nimi, omawiamy i ćwiczymy ich zachowania w tych sytuacjach. Druga część spotkania przeznaczona jest na wątki edukacyjne, na tematy związane z dynamiką przemocy, psychologią sprawców i inne zagadnienia.

Zagadnienia tematyczne przedstawione poniżej omawiane są w trakcie dyskusji, mikroedukacji, ćwiczeń w parach, pracy z kwestionariuszami i przy użyciu innych aktywnych metod dydaktycznych. Tematy zajęć ze specjalistami zapraszanymi na grupę obejmują wiedzę na temat praw pacjentek w sytuacji przemocy oraz nabywanie przez nie praktycznych umiejętności w sytuacjach doświadczania gorącej przemocy. Poniżej przedstawione są tematy poruszane na spotkaniach:

• Co to jest przemoc i jakie są jej rodzaje?
• Przyczyny i skutki przemocy w rodzinie.
• Przekonania, mity i stereotypy na temat przemocy.
• Wpływ przemocy domowej na dzieci i sposoby postępowania z nimi.
• Na czym polega syndrom wyuczonej bezradności i jak mu przeciwdziałać?
• Portret ofiary przemocy (PTSD, syndrom wyuczonej bezradności, proces wiktymizacji).
• Portret sprawcy przemocy.
• Poczucie własnej wartości (zasoby).
• System wsparcia (kto może pomóc).
• Jak informować innych o sytuacji przemocy?
• Jak chronić siebie i dzieci w sytuacji gorącej przemocy?
• Poglądy, przekonania dotyczące mężczyzn, rodziny, wychowania dzieci (obalanie i zmiana stereotypów).
• Cykle przemocy, moc fazy miodowego miesiąca (własne doświadczenia cyklów przemocy).
• Strategie obronne w sytuacji przemocy - skuteczne i nieskuteczne metody obrony.
• Moje prawa.
• Jak mówić "nie"?
• Sposoby szukania pracy.
• Asertywność.
• Jak wypoczywam - trening relaksacyjny.

Tematy zajęć z zaproszonymi przedstawicielami innych instytucji to:

Policjant:

• Czego można oczekiwać od policji (prawa i obowiązki funkcjonariuszy policji w sytuacji wystąpienia przemocy domowej)?
• Zadania i obowiązki dzielnicowego.
• Jak wzywać policję?
• Jak składać doniesienie o przestępstwie i zeznania w sprawach dotyczących przemocy?
• Procedura Niebieskiej Karty.

Prawnik:

• Prawo karne a przemoc.
• Jak zbierać dowody w sytuacji przemocy?
• Jak wygląda rozprawa sądowa i jak się do niej przygotować?
• Problemy prawne (znęcanie się, rozwód, alimenty, eksmisja, rozdzielność majątkowa, podział majątku, opieka nad dziećmi).

Lekarz:

• Możliwość interwencji medycznej w sytuacji przemocy.
• Obdukcja lekarska.

Kurator:

• Zadania i pomoc kuratora.

Pracownik socjalny:

• Kto ma prawo do świadczeń z pomocy społecznej?
• Jak wygląda wywiad środowiskowy?
• O co może pytać pracownik socjalny podczas wywiadu środowiskowego?
• Obowiązki osoby korzystającej z pomocy społecznej.
• Jakie świadczenia można otrzymać z pomocy społecznej (kryteria ich przyznawania)?

Ksiądz:

• Przemoc jako zło.
• Stanowisko Kościoła wobec przemocy w rodzinie.
• Przesłanki orzeczenia nieważności małżeństwa.

Podsumowanie

Doświadczenia ponad pięcioletniej pracy z kolejnymi edycjami grupy "Zatrzymaj przemoc" pokazują, że większość pacjentek uczestniczących w spotkaniach podejmuje działania prawne zmierzające do odseparowania się od sprawcy. W czasie trwania jednej z edycji programu 11 na 12 pacjentek rozwiodło się z partnerami i skutecznie odsunęło od sprawców. Pacjentki uczestniczące w spotkaniach nie mają obowiązku podejmować działań prawnych, nie to oczywiście jest głównym celem grupy, ale nasze doświadczenia pokazują, że wyposażenie ich w umiejętności praktyczne, pomocne w uruchamianiu procedur prawnych, zachęca je do takich działań.

Jak w każdej pracy interwencyjnej czy terapeutycznej pojawiają się także problemy. Najczęstsze z nich to załamania na skutek niepomyślnych efektów spraw sądowych i tzw. narzekactwa na prawo w Polsce, nieudolnych policjantów czy niesympatycznych i nierozumiejących sędziów. I choć jedną z zasad wprowadzonych na grupie jest zasada "nie narzekamy, tylko szukamy rozwiązań", nie da się tego uniknąć. Efekty terapeutyczne jednej z edycji grupy "Zatrzymaj przemoc" poddano badaniu ewaluacyjnemu za pomocą ankiety EW/GR. ZAT. P-C¹, z którego uzyskano m.in. następujące informacje: wszystkie uczestniczki grupy podkreślały że zdobyły umiejętności radzenia sobie z zagrożeniami wynikającymi z doświadczania przemocy, nabyły umiejętności służących zatrzymaniu przemocy, podkreślały, że najważniejsze było dla nich uzyskanie wsparcia psychologicznego i próba ich zrozumienia. Zwracały uwagę na konieczność kontynuowania grupowej pomocy terapeutycznej w celu dalszego pogłębiania umiejętności radzenia sobie z różnymi problemami życiowymi. Ponadto pacjentki często podkreślają, że dla nich ważnym walorem uczestnictwa w grupie jest świadomość, że nie są same, że problem przemocy dotyczy wielu osób. Ważnym efektem terapeutycznym grupy jest zawiązywanie się przyjaźni pomiędzy kobietami, tworzenie się nieformalnych sieci wsparcia, które funkcjonują mimo zakończenia udziału w grupie.

Dla nas, terapeutów, jest to niewątpliwie praca wymagająca ciągłego zdobywania wiedzy, np. na temat funkcjonowania w praktyce wymiaru sprawiedliwości. Wymaga ona również siły psychicznej do znoszenia frustracji pacjentek, które wynikają często z braku współpracy różnych organizacji i instytucji na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie i braku wiedzy psychologicznej na temat funkcjonowania kobiet doświadczających przemocy w rodzinie. Terapeuta prowadzący taką grupę, musi też wykazać cierpliwość i pokorę, szczególnie w przypadku pacjentek, które "stoją w miejscu" i przez długi czas dojrzewają do działań zmierzających do zatrzymania przemocy. Ważne jest też posiadanie przez niego praktycznej wiedzy z zakresu tego, jak na co dzień działają organizacje i służby, do których wysyła on pacjentki po specjalistyczną pomoc. Mimo tych wszystkich trudności, zmiany, jakie zachodzą w kobietach i w ich życiu, są dowodem na to, że warto dokonać wysiłku i angażować się w tego typu pomoc.

1. Dziękuję mojemu koledze z zespołu, mgr. Jackowi Kopciowi, za stworzenie i przeprowadzenie ankiety ewaluacyjnej oraz udostępnienie mi jej wyników do powyższej publikacji.

B. B.-K.